|
1. Socijalno-ekonomska situacija u Bosni i Hercegovini krajem prvog svjetskog rata
Kraj Prvog svjetskog rata dočekao je Bosnu i Hercegovinu u više nego teškom stanju sa ogromnim materijalnim i ljudskim gubicima.2 Stanovništvu je pogotovo teško padala stalna rekvizicija određenih poljoprivrednih proizvoda.3
Kraj rata obilovao je dezerterstvom, naročito iz redova austrougarske vojske i pojavom Zelenog kadra. Istovremeno, Oktobarska revolucija i njeno širenje izazvalo je veliki strah u vladajućim krugovima ovih novonastalih država o njenom širenju na njene prostore. Glad, oskudica i druge slične nevolje bile su propratne pojave u novostvorenoj Kraljevini SHS. Savez siromašnih i nezadovoljnih seljaka sa gradskom sirotinjom predstavljale su potencijalnu snagu revolucionarnih kretanja u jugoslovenskim zemljama.4
Sa druge strane, Bosna i Hercegovina u tom periodu se suočila sa mnogobrojnim problemima koji su bili rezultat minulih vremena. Tu prije svega mislimo na neriješeno agrarno i nacionalno pitanje, koja su se nažalost na prostoru Bosne i Hercegovine usko vezala i međusobno podudarala, tako da su se: ”granice između nacionalnih i konfesionalnih obilježja unutar sve tri zajednice dugo ostale gotovo podudarne i u praktičnom životu nerazlučive”. Druga žiža društvene problematike Bosne i Hercegovine – agrarno pitanje – bila je prvenstveno izraz krize u poljoprivredi i trajala je gotovo jedno stoljeće i ”izazvala je krupne društvene konflikte i poremećaje”.5
Kraj Prvog svjetskog rata bio je odlična prilika za seljačke mase da ”radikaliziraju stvari do tačke agrarne revolucije”, za koju su već dugo pripremane iz istočnog susjedstva. Iz ovih nemilih događaja u prvi mah dolaze nacionalni osjećaji i to prvenstveno iz razloga što najveći dio zemljoposjednika potječe iz reda bošnjačkog korpusa, dok su kmetovi u etničkom smislu uglavnom bili Srbi, te dolazi do preplitanja nacionalnih i socijalnih osjećanja i interesa. Na taj način sukob koji se javljao na bosanskom selu dobijao je sve više dimenzije nacionalnog i vjerskog sukoba, tako da se često mogle čuti riječi da je došao trenutak ”za pomirenje starih računa”. To je bio razlog i novim bošnjačkim muhadžirlucima u pravcu Sarajeva i drugih gradova.6
2. Početak političkog organizovanja i uspostava prijelaznih organa vlasti
Ujedno sa navedenim procesima podudara se i početak političkog organizovanja, te veliki dio političkih stranaka teži da od ”revolucionarnog agrarnog proletera napraviti konzervativnog, državi odanog zemljovlasnika”, i to na taj način što će izvršiti parcelisanje zemlje koja je do tada bila u rukama zemljoposjednika.7 Da se doista radi o vješto ispolitiziranim, a ne samo agrarnim problemima, kako se to željelo u javnosti, ali i u dosadašnjoj naučnoj literaturi opisati događaji koji su uslijedili po završetku Prvog svjetskog rata, kao ”seljačka revolucija” i sl. najbolje pokazuje jedan izvještaj kotarskog upravnika iz Višegrada, juna 1920. godine, da vodstvo Srpske narodne organizacije u stanovništvu ”agitira protiv narodnog jedinstva…” smatrajući ”Muslimane za Srbe” ne obazirući se pri tome ”njihovoj volji”. Sa druge strane u Rogatici se javno zagovara naziv ”Velika Srbija”, nasuprot Muslimana koji hoće ”državni naziv Jugoslavija”.8
Međutim, mora se reći da je ubrzo uspostavljen određeni politički konsenzus najznačajnijih političkih predstavnika u Bosni i Hercegovini, te je već 1. novembra 1918. godine proglašena Narodna vlada za Bosnu i Hercegovinu koju su ušli predstavnici sva tri konstitutivna naroda. Suočena sa teškom situacijom u zemlji Zemaljska vlada je na sjednici, 3. novembra 1918. godine, odlučila da se za smirivanje stanja i uspostavljanje sigurnosti u Bosni i Hercegovini pozove srpska vojska. Srpska armija dolazi u Bosnu i Hercegovinu poslije dogovora u Višegradu 4. novembra 1918. Srpski vojnici su kod pravoslavnog stanovništva dočekani sa oduševljenjem, dok kod pripadnika ostalih naroda, njihov dolazak primljen je sa rezervom.
(nastavak u sljedećem broju)
____________________
1 Navedeni rad je uz manje izmjene izdvojen iz magistarskog rada pod nazivom ”Agrarno zakonodavstvo i likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini (1918-1941.”) koji je odbranjen na Pravnom fakultetu u Sarajevu 29. septembra 2005. godine.
2 360.000 ljudi (19% od cjelokupnog stanovništva) je izgubilo živote. Od tog broja, od gladi je pomrlo 100.986 djece ispod 10 godina starosti. Ratna šteta u Bosni i Hercegovini procijenjena je na Konferenciji mira u novčanom iznosu od 2.454.800 zlatnih franaka, što predstavlja veći iznos nego u svim drugim jugoslovenskim zemljama zajedno, izuzimajući Srbiju, čija je ratna šteta procijenjena u iznosu od 5,300.000.000 zlatnih franaka. Tako prema statističkim podacima u austro-ugarskoj vojsci, u toku 1917. godine, u poređenju sa ukupnim brojem stanovništva, broj pripadnika vojnih formacija iznosio je u Austriji 0,5%, u Mađarskoj 0,45% dok je u Bosni i Hercegovini iznosilo 2,35%. Na taj način najveći udio radno sposobnih članova domaćinstava bilo u vojnoj službi, tako da se javlja akutni nedostatak radne snage za obradu zemlje. Seljaštvo je predstavljalo 87% ukupnog broja stanovnika u Bosne i Hercegovini. Sa druge strane, sve više jačaju trgovci i špekulanti, dok nezadovoljstvo širokih slojeva naroda dolazi sve više do izražaja. Po završetku rata, u zemlji je zadržan raniji sistem racionalnog snadbijevanja te usljed oskudice je dalo maha špekulantsko – zelenaškim operacijama (Nusret Šehić, Bosna i Hercegovina 1918-1925., Sarajevo, 1991., str. 45.; nadalje: N. Šehić, n. dj., str. 45 - 47).
3 Ovom vladinom mjerom seljacima je oduzimana i posljednja rezerva stočne hrane. Rekvizicija je vršena po najnižim cijenama. Sijeno je uzimano po 13 helera po jednom kilogramu i to ”od oka”, dok je tržišna cijena bila 1,20 do 1,50 kruna. Stoka je rekvirirana ne samo ishranu Bosne i Hercegovine, odnosno njenog stanovništva i vojske, već je to činjeno i za vojne liferante s područja Mađarske i Hrvatske. Rekviziciju su vršili žandarmi na licu mjesta, po najnižoj cijeni, da bi se ta ista stoka zatim prodavala po najvišoj cijeni. Nedostatak stočne hrane i stalne rekvizicije stoke umanjili su stočni fond u BiH za gotovo 60%. To se negativno odrazilo na obradu zemlje, jer se stoka koristila za obradu iste.
4 Nusret Šehić, n. dj., str. 47 (Nusret Šehić, n. dj., str. 46 - 47).
5 Vidi: Nedim Šarac, Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine i agrarno pitanje, str. 29. Teme naše novije istorije, Istoriografski prilozi, Svjetlost, Sarajevo, 1981 (nadalje: N. Šarac, Socijaldemokratska stranka…).
6 Kolektiv autora, Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima, MAG, Sarajevo, 1993., str. 46 (nadalje: Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima); A. Purivatra, Političke partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini poslije 1918. godine, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, rasprave i članci, II izdanje, Sarajevo, 1970. (nadalje: A. Purivatra: Političke partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini poslije 1918. godine) str. 217-218.
7 Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima, str. 45.
8 A. Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, str. 227-228.; Ekonomski genocid 1918-1941., str. 88.
|