|
1. Socijalno-ekonomska situacija u Bosni i Hercegovini krajem prvog svjetskog rata
Kraj Prvog svjetskog rata dochekao je Bosnu i Hercegovinu u vishe nego teshkom stanju sa ogromnim materijalnim i ljudskim gubicima.2 Stanovnishtvu je pogotovo teshko padala stalna rekvizicija odredjenih poljoprivrednih proizvoda.3
Kraj rata obilovao je dezerterstvom, narochito iz redova austrougarske vojske i pojavom Zelenog kadra. Istovremeno, Oktobarska revolucija i njeno shirenje izazvalo je veliki strah u vladajuc'im krugovima ovih novonastalih drzhava o njenom shirenju na njene prostore. Glad, oskudica i druge slichne nevolje bile su propratne pojave u novostvorenoj Kraljevini SHS. Savez siromashnih i nezadovoljnih seljaka sa gradskom sirotinjom predstavljale su potencijalnu snagu revolucionarnih kretanja u jugoslovenskim zemljama.4
Sa druge strane, Bosna i Hercegovina u tom periodu se suochila sa mnogobrojnim problemima koji su bili rezultat minulih vremena. Tu prije svega mislimo na nerijesheno agrarno i nacionalno pitanje, koja su se nazhalost na prostoru Bosne i Hercegovine usko vezala i medjusobno podudarala, tako da su se: ”granice izmedju nacionalnih i konfesionalnih obiljezhja unutar sve tri zajednice dugo ostale gotovo podudarne i u praktichnom zhivotu nerazluchive”. Druga zhizha drushtvene problematike Bosne i Hercegovine – agrarno pitanje – bila je prvenstveno izraz krize u poljoprivredi i trajala je gotovo jedno stoljec'e i ”izazvala je krupne drushtvene konflikte i poremec'aje”.5
Kraj Prvog svjetskog rata bio je odlichna prilika za seljachke mase da ”radikaliziraju stvari do tachke agrarne revolucije”, za koju su vec' dugo pripremane iz istochnog susjedstva. Iz ovih nemilih dogadjaja u prvi mah dolaze nacionalni osjec'aji i to prvenstveno iz razloga shto najvec'i dio zemljoposjednika potjeche iz reda boshnjachkog korpusa, dok su kmetovi u etnichkom smislu uglavnom bili Srbi, te dolazi do preplitanja nacionalnih i socijalnih osjec'anja i interesa. Na taj nachin sukob koji se javljao na bosanskom selu dobijao je sve vishe dimenzije nacionalnog i vjerskog sukoba, tako da se chesto mogle chuti rijechi da je doshao trenutak ”za pomirenje starih rachuna”. To je bio razlog i novim boshnjachkim muhadzhirlucima u pravcu Sarajeva i drugih gradova.6
2. Pochetak politichkog organizovanja i uspostava prijelaznih organa vlasti
Ujedno sa navedenim procesima podudara se i pochetak politichkog organizovanja, te veliki dio politichkih stranaka tezhi da od ”revolucionarnog agrarnog proletera napraviti konzervativnog, drzhavi odanog zemljovlasnika”, i to na taj nachin shto c'e izvrshiti parcelisanje zemlje koja je do tada bila u rukama zemljoposjednika.7 Da se doista radi o vjeshto ispolitiziranim, a ne samo agrarnim problemima, kako se to zheljelo u javnosti, ali i u dosadashnjoj nauchnoj literaturi opisati dogadjaji koji su uslijedili po zavrshetku Prvog svjetskog rata, kao ”seljachka revolucija” i sl. najbolje pokazuje jedan izvjeshtaj kotarskog upravnika iz Vishegrada, juna 1920. godine, da vodstvo Srpske narodne organizacije u stanovnishtvu ”agitira protiv narodnog jedinstva…” smatrajuc'i ”Muslimane za Srbe” ne obaziruc'i se pri tome ”njihovoj volji”. Sa druge strane u Rogatici se javno zagovara naziv ”Velika Srbija”, nasuprot Muslimana koji hoc'e ”drzhavni naziv Jugoslavija”.8
Medjutim, mora se rec'i da je ubrzo uspostavljen odredjeni politichki konsenzus najznachajnijih politichkih predstavnika u Bosni i Hercegovini, te je vec' 1. novembra 1918. godine proglashena Narodna vlada za Bosnu i Hercegovinu koju su ushli predstavnici sva tri konstitutivna naroda. Suochena sa teshkom situacijom u zemlji Zemaljska vlada je na sjednici, 3. novembra 1918. godine, odluchila da se za smirivanje stanja i uspostavljanje sigurnosti u Bosni i Hercegovini pozove srpska vojska. Srpska armija dolazi u Bosnu i Hercegovinu poslije dogovora u Vishegradu 4. novembra 1918. Srpski vojnici su kod pravoslavnog stanovnishtva dochekani sa odushevljenjem, dok kod pripadnika ostalih naroda, njihov dolazak primljen je sa rezervom.
(nastavak u sljedec'em broju)
____________________
1 Navedeni rad je uz manje izmjene izdvojen iz magistarskog rada pod nazivom ”Agrarno zakonodavstvo i likvidacija agrarne reforme u Bosni i Hercegovini (1918-1941.”) koji je odbranjen na Pravnom fakultetu u Sarajevu 29. septembra 2005. godine.
2 360.000 ljudi (19% od cjelokupnog stanovnishtva) je izgubilo zhivote. Od tog broja, od gladi je pomrlo 100.986 djece ispod 10 godina starosti. Ratna shteta u Bosni i Hercegovini procijenjena je na Konferenciji mira u novchanom iznosu od 2.454.800 zlatnih franaka, shto predstavlja vec'i iznos nego u svim drugim jugoslovenskim zemljama zajedno, izuzimajuc'i Srbiju, chija je ratna shteta procijenjena u iznosu od 5,300.000.000 zlatnih franaka. Tako prema statistichkim podacima u austro-ugarskoj vojsci, u toku 1917. godine, u poredjenju sa ukupnim brojem stanovnishtva, broj pripadnika vojnih formacija iznosio je u Austriji 0,5%, u Madjarskoj 0,45% dok je u Bosni i Hercegovini iznosilo 2,35%. Na taj nachin najvec'i udio radno sposobnih chlanova domac'instava bilo u vojnoj sluzhbi, tako da se javlja akutni nedostatak radne snage za obradu zemlje. Seljashtvo je predstavljalo 87% ukupnog broja stanovnika u Bosne i Hercegovini. Sa druge strane, sve vishe jachaju trgovci i shpekulanti, dok nezadovoljstvo shirokih slojeva naroda dolazi sve vishe do izrazhaja. Po zavrshetku rata, u zemlji je zadrzhan raniji sistem racionalnog snadbijevanja te usljed oskudice je dalo maha shpekulantsko – zelenashkim operacijama (Nusret Shehic', Bosna i Hercegovina 1918-1925., Sarajevo, 1991., str. 45.; nadalje: N. Shehic', n. dj., str. 45 - 47).
3 Ovom vladinom mjerom seljacima je oduzimana i posljednja rezerva stochne hrane. Rekvizicija je vrshena po najnizhim cijenama. Sijeno je uzimano po 13 helera po jednom kilogramu i to ”od oka”, dok je trzhishna cijena bila 1,20 do 1,50 kruna. Stoka je rekvirirana ne samo ishranu Bosne i Hercegovine, odnosno njenog stanovnishtva i vojske, vec' je to chinjeno i za vojne liferante s podruchja Madjarske i Hrvatske. Rekviziciju su vrshili zhandarmi na licu mjesta, po najnizhoj cijeni, da bi se ta ista stoka zatim prodavala po najvishoj cijeni. Nedostatak stochne hrane i stalne rekvizicije stoke umanjili su stochni fond u BiH za gotovo 60%. To se negativno odrazilo na obradu zemlje, jer se stoka koristila za obradu iste.
4 Nusret Shehic', n. dj., str. 47 (Nusret Shehic', n. dj., str. 46 - 47).
5 Vidi: Nedim Sharac, Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine i agrarno pitanje, str. 29. Teme nashe novije istorije, Istoriografski prilozi, Svjetlost, Sarajevo, 1981 (nadalje: N. Sharac, Socijaldemokratska stranka…).
6 Kolektiv autora, Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima, MAG, Sarajevo, 1993., str. 46 (nadalje: Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima); A. Purivatra, Politichke partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini poslije 1918. godine, Nacionalni i politichki razvitak Muslimana, rasprave i chlanci, II izdanje, Sarajevo, 1970. (nadalje: A. Purivatra: Politichke partije prema agrarnoj reformi u Bosni i Hercegovini poslije 1918. godine) str. 217-218.
7 Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima, str. 45.
8 A. Purivatra, Nacionalni i politichki razvitak Muslimana, str. 227-228.; Ekonomski genocid 1918-1941., str. 88.
|