|
Nešto bliže o Orašju nego Turmentima nailazi se na srednjovjekovnu nekropolu u aktivnom pravoslavnom groblju, pored crkve Sv. Gospođe, Roždestva Presvete Bogorodice ili Uspenija Presvete Bogorodice. Nekropola se sastoji od 105 nadgrobnika, od kojih, 90 sanduka i 15 ploča.5 Ovo je po veličini druga nekropola na teritoriji trebinjske opštine, odmah iza one u Domaševu kod zaseoka Mušići, na lokalitetu Đurđeva crkva.
Ako bi se uzela u obzir brojnost sanduka, (90), oraško-turmenačka nekropola bi zauzela jedinstveno mjesto u trebinjskoj opštini. Nadgrobnici ove nekropole postavljeni su po pravcu zapad-istok, po sistemu na redove. Dvanaest ploča i tri sanduka ukrašavaju motivi povijene loze sa trolistovima, spirale, vrpce, tordirane vrpce krsta, ”vodenice”, žene sa konjem, jagnjeta i ruke.
Centralni dio nekropole zauzima crkva Sv. Gospođe. To je pravougaona jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istoku, čija spoljna dužina iznosi 9,50 m, širina 6,00 m i poluprečnik apside 1,40 m. Gornju konstrukciju naosa obrazuje podužno postavljen poluobličasti svod. Zidovi crkve su izgrađeni od krupno klesanih kvadera položenih u horizontalne redove. Iznad zapadnog zida uzdiže se zvonik na preslicu izgrađen od pravilno klesanih kvadera. Ulaz u crkvu je opervažen kamenim gredama.
Ne zna se kada je crkva izgrađena ni da li se ispod nje nalaze temelji srednjovjekovne crkve. Sudeći prema proporcijama, noviji hram se, najvjerovatnije, naslanja na stariji. Uz donji dio južnog zida ugrađeni su srednjovjekovni mramori u obliku ploča. Među njima se naročito ističe plitkoreljefni prikaz jagnjeta i krsta unutar bordure od povijene loze sa trolistovima.
Nije poznato kada je uspostavljen nasip na kome leži hram. Izgleda da je starija crkva podignuta prije nasipanja terena i da je po svemu imala nešto manju površinu. Posljednja obnova 1890. godine kada je izgrađen i novi zvonik ne upućuje na razlike u tehnici zidanja, ako se izuzme istočni zid iznad apside.
Što se tiče srednjovjekovnog groblja, njegov najveći dio se nalazi jugoistočno od crkve. Među spomenicima najveću pažnju privlači ugrađena ploča sa motivom jagnjeta i krsta. Takvi prizori na mramorima su sasvim malobrojni.6 Zbog toga se pretstava kombinacije jagnjeta sa krstom smatra sasvim usamljenom i autentičnom.7
Još jedan originalan prizor sa ove nekropole odnosi se na ukras sa rukom presavijenom u laktu, obručem i udubljenjem, uokviren tordiranom vrpcom. Iz Čepikuća kod Slanog potiče samo djelimična analogija za taj prikaz urezan također na gornjoj plohi jednog sanduka.8 Iako je pretstava lakta znatno rasprostranjena u Hercegovini, Dalmaciji, oko Srebrenice, Zvornika i Kupresa, dosad nije datovana. Crvena ruka presavijena u laktu, na grbu Ulstera i u Gruziji označava kraljev posjed.9 Na jednoj stijeni iznad manastira Dobrun kod Višegrada urezana je slična ruka pokraj nedovoljno razjašnjenih crteža.10 Nije objašnjeno zašto je taj motiv najrasprostranjeniji u istočnoj Bosni.11 Benac je smatrao da on označava grob ratnika feudalca, sa i bez oružja.12 Ruka presavijena u laktu po Sergejevskom je znak prijetnje za osvetom i najbliži je definitivnom objašnjenju.13 Možda bi razriješenju te nedoumice pomogle dimenzije nadgrobnika u obliku sanduka, 1,76 x 0,80 x 0,40 m.
Unutar srednjovjekovne nekropole primjećuju se i dva sanduka u sekundarnom položaju ukrašena bordurom od povijene loze sa trolistovima i tordiranom vrpcom. Na jednom oštećenom mramoru, vjerovatno sanduku, vidljive su tordirane vrpce na čitavoj površini. Potonji nadgrobnik je samo jedan od oštećenih ili polomljenih spomenika čiji broj nije moguće ni približno utvrditi. Rušenjem srednjovjekovnih kamenova i njihovom djelimičnom ugradnjom u novije nadgrobnike, nekropola je izgubila obilježja originalnosti, rijetkosti i unikatnosti.14 Neki kamenovi su ipak preostali i to oni sa ukrasima od krstova na pločama, poznati sa nekropola u Ravnom kod Trebinja, Vrlici kod Knina, Bijenjoj kod Nevesinja, Slivnu Ravnom kod Opuzena, Kolanjevićima (Mirušama) kod Bileće.15
Potpuna analogija se, međutim, odnosi na podužnu vertikalnu plohu sanduka u Bitunjoj (Zabrđu) kod Stoca, opština Ljubinje.16 Na jednoj ploči i njenoj južnoj okomitoj plohi, upada u oči scena sa ženom i konjem bez jahača. Ovaj motiv se svrstava među ukupno sedam sličnih prizora.17
Približno paralelan crtež potiče iz Uzarića kod Širokog Brijega, sa razlikom u vidljivo osedlanom konju i ženom koja nosi vijenac u drugoj ruci.18
Vrijednost i značaj dobara u Orašju dovodi se u vezu sa najvećim zubačkim srednjovjekovnim grobljem. Pokraj tako velikog groblja sasvim je izvjesno pronalaženje tragova bar jedne srednjovjekovne crkve.
____________________
1 O. Đurić Kozić, Šuma, Površ i Zupci u Hercegovini, SKA, Naselja srpskih zemalja, Rasprava i građa, 2/V Beograd, 1903, 1242.
2 I. Savaljić Bulatović, Zlatno doba Crne Gore, Podgorica 2003, 16, 20, P. Lutovac.
3 Z. Marić, Prahistorijska i protohistorijska utvrđenja na području Daorsa, Utvrđena ilirska naselja, Međunarodni kolokvij, Mostar, 24-26 oktobar 1974, Sarajevo, 1975, 105.
4 Dugujem zahvalnost Miljanu Ratkoviću sa kojim sam rekognoscirao okolinu Orašja.
5 O. Đurić Kozić, n.d., 1243, J. Mucović, Mitropolija srpsko-pravoslavna i zahumsko-hercegovačka pri kraju 1900, Mostar, 1901 ,78 ,A. Giljferding, Putovanja po Hercegovini, Bosni i staroj Srbiji, Sarajevo, 1972, 36, Spomenica aparhije zahumsko-hercegovačke, 1918-1928, Niš, 1928, 208, 209, Š. Bešlagić, Stećci, Kataloško-topografski pregled, Sarajevo, 1971, 405, N. Miletić, Arheološki leksikon BiH, tom 3, Sarajevo, 1988, 194.
6 M. Wenzel, Ukrasni motivi na stećcima, Sarajevo, 1965, 258.
7 Š. Bešlagić, n.d., Sarajevo, 1971, 405, Isti, Kultura i umjetnost, Sarajevo, 1982, 282.
8 A. Benac, Srednjovjekovni stećci od Slivna do Čepikuća, Anali Historijskog instituta JAZU, II, Dubrovnik, 1953, 5985.
9 M. Wenzel, n.d., Sarajevo, 1965, 292.
10 Đ. Stratimirović, Notizen aus der Gegend von Višegrad, WMBH II, Sarajevo, 1894 i slike 329 i 330.
11 Š. Bešlagić, Kultura i umjetnost, Sarajevo, 1982, 290.
12 A. Benac, Olovo, Beograd, 1951, 54.
13 D. Sergejevski, Ludmer, Sarajevo, 1952, 29, 30.
14 Prema saopštenju Đorđa Miladinovića iz Turmenata.
15 A. Benac, n.d., Dubrovnik, 1933, 62-63, Š. Bešlagić, Stećci u dolini Trebišnjice, Naša starina VIII, 1962, 271 i sl. 22.
16 M. Wenzel, n.d., T.XXIII, 5.
17 Š. Bešlagić, n.d., Sarajevo, 1982, 351.
18 A. Benac, Široki brijeg, Sarajevo, 1952, 20, T.XVI, sl. 22, M. Wenzel, n.d., T.LXXII, sl. 9.
|