|
U chetiri knjige Damjana Shantic'a, o piscima i djelima iz razlichitih razdoblja, kritichki se razmatraju problemi kao razlike u idejama i tumachenju, a chitaocu se pruzha prilika da svoja iskustva u vezi sa popularnim djelima svjetske knjizhevnosti povezhe sa diskusijama i aspektima koji predstavljaju analize i promishljanja o prochitanom.
Izabrana djela koja pripadaju istoriji knjizhevnosti u stvarnosti dosezhu u suvremenost paralelizmom sa savremenim problemima. Kad pisac napravi izbor, povezuje se djelo u vremenu, sjedinjuju se misli ili pobudjuju asocijacije.
Tekstovi u Shantic'evim knjigama sadrzhe problematiku moderniteta, a fragmentarnost je intertekstualna formalna karakteristika kojom se tematske znachajke ispoljavaju.
Intertekstualnost se definishe kao fenomen ukljuchivanja vishe tekstova u neki drugi tekst. Odnosi se da one dijelove gdje pisac dokazuje citatima, aludira, parodira ili na neki drugi nachin komponuje ”dijalog” sa drugim tekstovima. Forma percepcije, ovdje, je fragmentarnost mishljenja, koja stoje u jednom razmjenjujuc'em odnosu, a u okviru te sheme fragmenata pomjera se tezhishte na onu sferu moderniteta koja se pojavljuje nakon faze vezane za rezignaciju, razocharanje, gubitak, otudjenje, depersonalizaciju, usamljenost ili tjeskobe, sve to u djelima poznatih pisaca – klasika svjetske knjizhevnosti.
Modernitet se ostvaruje i kao znak iz knjizhevnog djela i kao predstava tog znaka u percepciji, uslozhnjenoj, onoj iz pera kritichara ili istorichara knjizhevnosti i onoj koja pokazuje autorski odnos prema izabranom problemu i prema vec' objavljenom kriticharskom stanovishtu.
Ostvaruje se kao objavljivanje zla. Ostvaruje se i reakcijom prema izlozhenim sadrzhajima, humanistichkim znakom opredjeljenja i kao neodrzhivost onih pojava koje su u vezi sa zlom. Kad je rijech o Tibodeu. (Albert Thibaudet, 1874-1936.) u prvi plan dolazi moderno kriticharsko mishljenje koje razdvaja kritiku i dogmatizam, istiche stvaralashtvo iznad kanona, kao istinski stvaralachki chin, istiche intuiciju i asocijativnost kao metodoloshku prednost, knjizhevno djelo stavlja u prvi plan, a pisca i djelo otkriva u aspektima njihove misaonosti. Neka od njegovih ideja razvijale su psihologiju, semantiku i sociologiju kulture. Pravi kontinuitet prema Tibodeu chine pojedinci koji aktueliziraju sadrzhaje i formiraju duhovnost jednog vremena, interpolirajuc'i suvremenost u misao, kao projekciju koja se iz analiziranog teksta osjec'a, a nekad i naglashava, i spajajuc'i tu savremenost sa aktuelnostima koje se oslikavaju iz djela pisaca bez obzira kojih epoha. Vrijeme savremeno i vrijeme i tematika proshlosti svjesno se udruzhuju i projiciraju kao aktuelizacija, chesto sa nagovjeshtajem novih vidika. Albert Tibode posebno je naglashen kao mislilac i kao kritichar koji je uspostavio nove, moderne, slobodnije pristupe knjizhevnim djelima, a njegova istorija francuske knjizhevnosti (Historie de la littérature française de 1789. à nos jours) formira pojam generacije kao izraz idejne i estetske pripadnosti obrascima zhivljenja i mishljenja u jednom vremenu bez obzira na starosnu dob pisaca.
Modernitet Bodlerove poezije aktuelizuje se u ravni poratnog vremena, u rezignaciji razocharanog chovjeka. Razocharanje i iluzije… Paralelizam, asocijativno-psiholoshki (sa ”Gospodom Glembajevim”), veza sa prvo Tibodeom, a onda Krlezhom, intertekstualnost isprepletena, Bodler u razlichitom predstavljanju kao i karakteristike o ateizmu, o pojmu ”limba”, pjesnichkom religioznom razmishljanju, veza sa metafizikom kao metodom intuicije, osvrt na grupu od chetiri (tu su josh i Teofil Gotje, Lekont de Lil, T. Banvil), razrachun sa romantizmom, ”Cvijec'e zla”… Sve su to i podaci za studiranje. Tu se, prije svega, nalazi problematika o nastajanju umjetnichkog djela, duhovnost iz izvanjskog, sinstezija koja je hrabrost pjesnikova, otkric'e o vezi koja nastaje izmedju sluha, dodira, vidjenja i sposobnosti izrazhavanja o dozhivljenim pojavama; otkrivanje trenutka, stvaralachkog, iznenadnog i neobjashnjivog, koji kao da nastaje iz promishljaja i iz chulnog. Situacije kad nastaje chudo koje se zove umjetnost. Korespondencija, simbolichna obiljezhja nevidljive realnosti.
Dodirima sa djelima knjizhevnih istorichara i teoretichara, izborom iz djela, izvlachi Damjan Shantic' ”sa periferije” i postavlja u fokus svog analiziranja izvjesne probleme. Tekst susrec'e druge tekstove.
Svaka je Shantic'eva rechenica na visini vremena koje diktira nachin. Na makroplanu je niz intertekstualnih veza izmedju likova iz razlichitih epoha. Zahvaljujuc'i njihovoj dvostrukoj ili mnogoznachnoj ulozi, autor ”prizemljuje” oslikavanja kroz razlichite ”nebeske slojeve”, iskonstruisane u jednoj perspektivi na kojoj se likovi krec'u kao poetski nosioci iluzionistichkog moderniteta, chita djelo iz motivacija koje su prethodile figurativnim zamishljajima ostvarenim doslovno ili alegorijski.
U prvoj knjizi, niz dijela i pisaca, citati iz ostvarenja koja su zadivila svijet. Djela: Don Kihot, Parmski kartuzijanski samostan, Divlje palme i Svjetlost u avgustu, Otac Gorio, Zlochin i kazna, Ana Karenjina, Breza, Jadnici, Charobni brijeg i Nora, a pisci: Servantes, Stendal, Fokner, Balzak, Dostojevski, Tolstoj, Kolar, Igo, Man, Ibzen.
U drugoj knjizi: Selindzher, Shtajnbek, Tolstoj, Kundera…, a u trec'oj i Bodler i Bokacho, i Dante i Dostojevski i Krlezha i Gogolj…
Hemingvej, Aralica, Kafka, Kamij, Djilas… – u posljednjoj.
Impozantnom izboru pridruzhuje se niz teoretichara knjizhevnosti koji su prethodno pisali chlanke, oglede ili studije o onome shto je predmet autorovog interesovanja. Iz drugih kritika preuzeti, navedeni ili pomenuti, sa naznakama izdanja u kojima su objavljeni, ti tekstovi ponekad su polazishte za raspravu, a nekad se javljaju kao uzgredno, interpolirani u rechenicu, chime se taj intertekstualizam proshiruje pretvarajuc'i se u chesto razlichita stajalishta shto predstavlja prvi i osnovni uslov moderniteta imenovan ovdje kao raznovrsnost pristupa u vezi sa jednim problemom.
Jedna od odlika moderniteta je isticanje ”negativiteta”, a u tom i vulgarne, groteskne ili bizarne predstave. Oblik je predstavljen na osnovu izabranih fragmenata iz knjizhevnih dijela. Prirodno je da se u znaku moderniteta s problematikom demonizma i pakla ovdje ukljuchuje i Lalic'ev roman, a znachnost simbola postaje aktuelna bash u ovom vremenu kad se u Bosni i Hercegovini, u Republici Srpskoj, chetnichki vodja uzdizhe na pijadestal, a chetnici izjednachuju sa nacijom i sa partizanima, kad se atakuje i na svijest i na pamc'enje naroda koji se veoma dobro sjec'a ”herojstva” fashistichkih ”junaka”. Doslovno knjizhevno svjedochanstvo uneseno na stranice Shantic'evog djela protest je intelektualca i knjizhevnika, angazhovanog i beskompromisnog u susretu sa izrazitim znakom fashizma.
”Prilikom kapitulacije Italije u kasno ljeto 1943. pojavljuju se Nijemci da odmijene Talijane kao ”gazde” zatvora i, opc'enito, vlast u tom dijelu Crne Gore. Talijane razoruzhaju, iz uniformi ih prebace u civile i kojekakvim kanalima prebacuju prema njihovim izjavljenim odredishtima. Prema chetnicima nemaju povjerenja, ”nanjushili” su da bi ovi htjeli ostati to shto su bili (pa ih mahom razoruzhavaju i utamnichuju zajedno sa osudjenim partizanskim pristalicama) i domoc'i se Boke gdje su se nadali dolasku kralja Petra (u podmornici), pa bi krenuli prema njegovim, tj. engleskim, smjernicama. U zatvor pristigli chetnici gledali su zatechene (dojucherashnje svoje zhrtve) kao na okuzhene, s kojima da ne smiju razgovarati ni prostorno se mijeshati, jer za sebe su se nadali skorom izlasku, a za njih da nec'e umac'i presudi. Poslije odvodjenja na strijeljanje nekolike grupice u borbama pohvatanih partizana (ili od jataka izdanih da su bili ustanici 1941), Nijemci se naglo odluche za neshto drugo…”
U istom znaku pridruzhuju se i tekstovi o antisemitizmu i rasnom, crnachkom pitanju. Kao kvalitet koji je vrijedno istac'i, a u vezi sa prilazom Kafkinom djelu, argumentacija koja je ideoloshko odredjenje:
”Odmah se odredjujem da ne biram izmedju negodovanja i odushevljenja, nego se divim Kafkinoj inventivnosti kako izraziti neprevladive bojazni od necheg shto ih ima masovno snac'i i bioloshki prorijediti ako ne i potpuno unishtiti (svojih sunarodnjaka Jevreja). Zlo u milionskim ciframa zhrtava c'e uslijediti sa Hitlerovim dolaskom na vlast u Njemachkoj, a nazrijeto je iz Kafkine perspektive (kao anticipacija) josh dok je Austrougarska dotrajavala. Rekoh da se divim, ali ne s odushevljenjem, nego na sapatnichki nachin.”
Koshmari, izgnanichki i doseljenichki valovi, iskljuchiva religioznost, tema o ”orkestraciji crnaca i mjeshanaca”, tema o doseljenicima iz nekog ”drugog” govornog podruchja, o zhidovskoj ili crnachkoj situaciji, te rijechi kao: mrzhnja, prkos, ruzhnoc'a, lazh, rat, pobuna, revolt, zlo, jeza, robija – korespondiraju ovdje kao obrazac, a veze se ostvaruju prepoznavanjem kompleksa koji obrazuje temu razbojnishtva i pljachki; identiteta, rata, porodice, estetike…
Iz predstavljenih sadrzhaja sa znakom moderniteta, nastalih iz rushenja civilizacijskih vrijednosti, po uzroku tog rushenja i po posljedicama po chovjeka (koje iz toga proizlaze), javlja se jedan sublimirani (jezgrovito kazani) ili interpolirani sadrzhaj koji je protest protiv svega shto prouzrokuje ljudske patnje i stradanja.
Mishljenja nastala u istorijskom knjizhevnom vremenu uspostavljaju ne istovjetna nego slichna saznanja (kad je rijech o vremenu u kojem zhivimo), a kad je rijech o zlu i teroru nad ljudima, onda je osuda terora i zla u povezivanju idejama od najvec'eg znachaja na putu moguc'nosti uzdizanja iz rata do nechega shto ochekujemo kao dobar i sretniji zhivot.
Protest koji se javlja i iz chitanja pojedinih odabranih primjera knjizhevnih tekstova u knjigama: Prilozi iz komparatistike (2002), Preplitaji i razmrshenja u knjizhevnom djelu (2004) , Nastavak o Bodleru i drugi prilozi (2004) i Za koji drugi zhivot Svan chuva svoje ozbiljne prosudbe (2005) i iz stavova na drugi nachin izrazhenih, izaziva zakljuchke koji ne shtete chovjechanstvu i predstavljaju srzh pozitivnih stremljenja usmjerenih prema chovjekovom pravu i dostojanstvu. To je ustvari u djelu Damjana Shantic'a i najvec'a etichka vrijednost.
|