|
U četiri knjige Damjana Šantića, o piscima i djelima iz različitih razdoblja, kritički se razmatraju problemi kao razlike u idejama i tumačenju, a čitaocu se pruža prilika da svoja iskustva u vezi sa popularnim djelima svjetske književnosti poveže sa diskusijama i aspektima koji predstavljaju analize i promišljanja o pročitanom.
Izabrana djela koja pripadaju istoriji književnosti u stvarnosti dosežu u suvremenost paralelizmom sa savremenim problemima. Kad pisac napravi izbor, povezuje se djelo u vremenu, sjedinjuju se misli ili pobuđuju asocijacije.
Tekstovi u Šantićevim knjigama sadrže problematiku moderniteta, a fragmentarnost je intertekstualna formalna karakteristika kojom se tematske značajke ispoljavaju.
Intertekstualnost se definiše kao fenomen uključivanja više tekstova u neki drugi tekst. Odnosi se da one dijelove gdje pisac dokazuje citatima, aludira, parodira ili na neki drugi način komponuje ”dijalog” sa drugim tekstovima. Forma percepcije, ovdje, je fragmentarnost mišljenja, koja stoje u jednom razmjenjujućem odnosu, a u okviru te sheme fragmenata pomjera se težište na onu sferu moderniteta koja se pojavljuje nakon faze vezane za rezignaciju, razočaranje, gubitak, otuđenje, depersonalizaciju, usamljenost ili tjeskobe, sve to u djelima poznatih pisaca – klasika svjetske književnosti.
Modernitet se ostvaruje i kao znak iz književnog djela i kao predstava tog znaka u percepciji, usložnjenoj, onoj iz pera kritičara ili istoričara književnosti i onoj koja pokazuje autorski odnos prema izabranom problemu i prema već objavljenom kritičarskom stanovištu.
Ostvaruje se kao objavljivanje zla. Ostvaruje se i reakcijom prema izloženim sadržajima, humanističkim znakom opredjeljenja i kao neodrživost onih pojava koje su u vezi sa zlom. Kad je riječ o Tibodeu. (Albert Thibaudet, 1874-1936.) u prvi plan dolazi moderno kritičarsko mišljenje koje razdvaja kritiku i dogmatizam, ističe stvaralaštvo iznad kanona, kao istinski stvaralački čin, ističe intuiciju i asocijativnost kao metodološku prednost, književno djelo stavlja u prvi plan, a pisca i djelo otkriva u aspektima njihove misaonosti. Neka od njegovih ideja razvijale su psihologiju, semantiku i sociologiju kulture. Pravi kontinuitet prema Tibodeu čine pojedinci koji aktueliziraju sadržaje i formiraju duhovnost jednog vremena, interpolirajući suvremenost u misao, kao projekciju koja se iz analiziranog teksta osjeća, a nekad i naglašava, i spajajući tu savremenost sa aktuelnostima koje se oslikavaju iz djela pisaca bez obzira kojih epoha. Vrijeme savremeno i vrijeme i tematika prošlosti svjesno se udružuju i projiciraju kao aktuelizacija, često sa nagovještajem novih vidika. Albert Tibode posebno je naglašen kao mislilac i kao kritičar koji je uspostavio nove, moderne, slobodnije pristupe književnim djelima, a njegova istorija francuske književnosti (Historie de la littérature française de 1789. à nos jours) formira pojam generacije kao izraz idejne i estetske pripadnosti obrascima življenja i mišljenja u jednom vremenu bez obzira na starosnu dob pisaca.
Modernitet Bodlerove poezije aktuelizuje se u ravni poratnog vremena, u rezignaciji razočaranog čovjeka. Razočaranje i iluzije… Paralelizam, asocijativno-psihološki (sa ”Gospodom Glembajevim”), veza sa prvo Tibodeom, a onda Krležom, intertekstualnost isprepletena, Bodler u različitom predstavljanju kao i karakteristike o ateizmu, o pojmu ”limba”, pjesničkom religioznom razmišljanju, veza sa metafizikom kao metodom intuicije, osvrt na grupu od četiri (tu su još i Teofil Gotje, Lekont de Lil, T. Banvil), razračun sa romantizmom, ”Cvijeće zla”… Sve su to i podaci za studiranje. Tu se, prije svega, nalazi problematika o nastajanju umjetničkog djela, duhovnost iz izvanjskog, sinstezija koja je hrabrost pjesnikova, otkriće o vezi koja nastaje između sluha, dodira, viđenja i sposobnosti izražavanja o doživljenim pojavama; otkrivanje trenutka, stvaralačkog, iznenadnog i neobjašnjivog, koji kao da nastaje iz promišljaja i iz čulnog. Situacije kad nastaje čudo koje se zove umjetnost. Korespondencija, simbolična obilježja nevidljive realnosti.
Dodirima sa djelima književnih istoričara i teoretičara, izborom iz djela, izvlači Damjan Šantić ”sa periferije” i postavlja u fokus svog analiziranja izvjesne probleme. Tekst susreće druge tekstove.
Svaka je Šantićeva rečenica na visini vremena koje diktira način. Na makroplanu je niz intertekstualnih veza između likova iz različitih epoha. Zahvaljujući njihovoj dvostrukoj ili mnogoznačnoj ulozi, autor ”prizemljuje” oslikavanja kroz različite ”nebeske slojeve”, iskonstruisane u jednoj perspektivi na kojoj se likovi kreću kao poetski nosioci iluzionističkog moderniteta, čita djelo iz motivacija koje su prethodile figurativnim zamišljajima ostvarenim doslovno ili alegorijski.
U prvoj knjizi, niz dijela i pisaca, citati iz ostvarenja koja su zadivila svijet. Djela: Don Kihot, Parmski kartuzijanski samostan, Divlje palme i Svjetlost u avgustu, Otac Gorio, Zločin i kazna, Ana Karenjina, Breza, Jadnici, Čarobni brijeg i Nora, a pisci: Servantes, Stendal, Fokner, Balzak, Dostojevski, Tolstoj, Kolar, Igo, Man, Ibzen.
U drugoj knjizi: Selindžer, Štajnbek, Tolstoj, Kundera…, a u trećoj i Bodler i Bokačo, i Dante i Dostojevski i Krleža i Gogolj…
Hemingvej, Aralica, Kafka, Kamij, Đilas… – u posljednjoj.
Impozantnom izboru pridružuje se niz teoretičara književnosti koji su prethodno pisali članke, oglede ili studije o onome što je predmet autorovog interesovanja. Iz drugih kritika preuzeti, navedeni ili pomenuti, sa naznakama izdanja u kojima su objavljeni, ti tekstovi ponekad su polazište za raspravu, a nekad se javljaju kao uzgredno, interpolirani u rečenicu, čime se taj intertekstualizam proširuje pretvarajući se u često različita stajališta što predstavlja prvi i osnovni uslov moderniteta imenovan ovdje kao raznovrsnost pristupa u vezi sa jednim problemom.
Jedna od odlika moderniteta je isticanje ”negativiteta”, a u tom i vulgarne, groteskne ili bizarne predstave. Oblik je predstavljen na osnovu izabranih fragmenata iz književnih dijela. Prirodno je da se u znaku moderniteta s problematikom demonizma i pakla ovdje uključuje i Lalićev roman, a značnost simbola postaje aktuelna baš u ovom vremenu kad se u Bosni i Hercegovini, u Republici Srpskoj, četnički vođa uzdiže na pijadestal, a četnici izjednačuju sa nacijom i sa partizanima, kad se atakuje i na svijest i na pamćenje naroda koji se veoma dobro sjeća ”herojstva” fašističkih ”junaka”. Doslovno književno svjedočanstvo uneseno na stranice Šantićevog djela protest je intelektualca i književnika, angažovanog i beskompromisnog u susretu sa izrazitim znakom fašizma.
”Prilikom kapitulacije Italije u kasno ljeto 1943. pojavljuju se Nijemci da odmijene Talijane kao ”gazde” zatvora i, općenito, vlast u tom dijelu Crne Gore. Talijane razoružaju, iz uniformi ih prebace u civile i kojekakvim kanalima prebacuju prema njihovim izjavljenim odredištima. Prema četnicima nemaju povjerenja, ”nanjušili” su da bi ovi htjeli ostati to što su bili (pa ih mahom razoružavaju i utamničuju zajedno sa osuđenim partizanskim pristalicama) i domoći se Boke gdje su se nadali dolasku kralja Petra (u podmornici), pa bi krenuli prema njegovim, tj. engleskim, smjernicama. U zatvor pristigli četnici gledali su zatečene (dojučerašnje svoje žrtve) kao na okužene, s kojima da ne smiju razgovarati ni prostorno se miješati, jer za sebe su se nadali skorom izlasku, a za njih da neće umaći presudi. Poslije odvođenja na strijeljanje nekolike grupice u borbama pohvatanih partizana (ili od jataka izdanih da su bili ustanici 1941), Nijemci se naglo odluče za nešto drugo…”
U istom znaku pridružuju se i tekstovi o antisemitizmu i rasnom, crnačkom pitanju. Kao kvalitet koji je vrijedno istaći, a u vezi sa prilazom Kafkinom djelu, argumentacija koja je ideološko određenje:
”Odmah se određujem da ne biram između negodovanja i oduševljenja, nego se divim Kafkinoj inventivnosti kako izraziti neprevladive bojazni od nečeg što ih ima masovno snaći i biološki prorijediti ako ne i potpuno uništiti (svojih sunarodnjaka Jevreja). Zlo u milionskim ciframa žrtava će uslijediti sa Hitlerovim dolaskom na vlast u Njemačkoj, a nazrijeto je iz Kafkine perspektive (kao anticipacija) još dok je Austrougarska dotrajavala. Rekoh da se divim, ali ne s oduševljenjem, nego na sapatnički način.”
Košmari, izgnanički i doseljenički valovi, isključiva religioznost, tema o ”orkestraciji crnaca i mješanaca”, tema o doseljenicima iz nekog ”drugog” govornog područja, o židovskoj ili crnačkoj situaciji, te riječi kao: mržnja, prkos, ružnoća, laž, rat, pobuna, revolt, zlo, jeza, robija – korespondiraju ovdje kao obrazac, a veze se ostvaruju prepoznavanjem kompleksa koji obrazuje temu razbojništva i pljački; identiteta, rata, porodice, estetike…
Iz predstavljenih sadržaja sa znakom moderniteta, nastalih iz rušenja civilizacijskih vrijednosti, po uzroku tog rušenja i po posljedicama po čovjeka (koje iz toga proizlaze), javlja se jedan sublimirani (jezgrovito kazani) ili interpolirani sadržaj koji je protest protiv svega što prouzrokuje ljudske patnje i stradanja.
Mišljenja nastala u istorijskom književnom vremenu uspostavljaju ne istovjetna nego slična saznanja (kad je riječ o vremenu u kojem živimo), a kad je riječ o zlu i teroru nad ljudima, onda je osuda terora i zla u povezivanju idejama od najvećeg značaja na putu mogućnosti uzdizanja iz rata do nečega što očekujemo kao dobar i sretniji život.
Protest koji se javlja i iz čitanja pojedinih odabranih primjera književnih tekstova u knjigama: Prilozi iz komparatistike (2002), Preplitaji i razmršenja u književnom djelu (2004) , Nastavak o Bodleru i drugi prilozi (2004) i Za koji drugi život Svan čuva svoje ozbiljne prosudbe (2005) i iz stavova na drugi način izraženih, izaziva zaključke koji ne štete čovječanstvu i predstavljaju srž pozitivnih stremljenja usmjerenih prema čovjekovom pravu i dostojanstvu. To je ustvari u djelu Damjana Šantića i najveća etička vrijednost.
|