|
Mostar je smjeshten u dolini rijeke Neretve koja protiche kroz njegovo sredishte. Zahvaljujuc'i njenom plodnom aluvijalnom tlu, grad je imao uslove da se razvije kao privredni, trgovachki i upravni centar Hercegovine. Na njenoj lijevoj obali nalazi se glavni dio stare mostarske charshije koja se prostire od Male Tepe do Starog mosta, a na desnoj je Prijechka charshija. Toponim ”prijechka”, govori o sporednom znachaju tog dijela Grada sve do dolaska Austrougarske (1878.). Nakon izgradnje zheljeznichkog mosta (1882.), uskotrachne pruge Sarajevo-Mostar-Metkovic' (1891.), Gimnazije (1901.-1903.), Rudnika (1918.), ovaj dio grada postaje znachajniji. Stanovnishtvo Mostara osim zanata i trgovine, pretezhno se bavilo uzgojem juzhnog voc'a i vinove loze kao i proizvodnjom chuvenih vina i rakije.4
Na samom pochetku trgovina na prostoru Mostara i okoline bila je u sjeni trga Drijeva. Glavna saobrac'ajnica kojom se odvijao promet robe sa trgom Drijeva bio je Neretljanski put (via Narente) koji je ishao lijevom obalom Neretve do Bishc'a gdje se nalazila raskrsnica puteva. U jednom pravcu moglo se za Nevesinje i Stolac, a od Blagaja ishlo se za Mostar pa preko drvenog mosta do Konjica. Jedan put od Imotskog vodio je kroz Mostarsko blato do Mostara. Svi putevi toga doba bili su karavanski shto upuc'uje da su se mogli kretati samo ljudi i natovareni konji. Mostarska charshija postaje postepeno mjesto trgovine, te samim tim pruzha i vec'e uslove za otvaranje trgovachkih i zanatskih radnji.
Prve radnje (duc'ani) bile su locirane na Mejdanu (danas Trg 1. maj), oko Sinan-pashine dzhamije. Vakufi i vakifi odigrali su znachajnu ulogu u razvoju charshije. Pominjemo samo neke. C'ejvan-Kethoda izgradio je 67, Nesuh-aga Vuchjakovic' 26 i Zaim Hadzhi-Mehmed-beg, poznatiji kao Karadjozbeg, 58 duc'ana od chega 42 za trgovce a 16 za tabake. Prijechku charshiju u izgradnji pomogla su tri vakifa sa gotovo 60 duc'ana.5
Prvi duc'ani su izgradjivani vec'inom od drveta. Ponegdje iza duc'ana gradile su se magaze od kamena. Interesantno je spomenuti, da su tri mostarske ulice nazvane po zanatlijama koji su tu imali svoje duc'ane: Kazaska charshija (kasnije Sahat-kula, danas Ulica brac'e Bajata), Kujundzhiluk charshija i mahala Tabhana. Isto tako pojavljuju se i prezimena porodica po zanatima kojim su se bavili njihovi preci: Berberovic', Bichakchija, Bojadzhija, Demirovic', Kahvo, Samardzhic', Kujundzhic', Terzic', Tabakovic' i drugi.6 Putnici i trgovci dolaskom u Mostar radi svojih poslova, boravili bi i noc'ili u hanovima.
”Najstariji han izgradio je C'ejvan-kethoda 1554. i imao je osam soba, sjenicu i magazin zajecham kao i jednu kuc'u za handzhiju. Nalazio se u ulici ’Kuluk’ povishe bivshe radnje trgovca Simata Mrava.
Pored ostalih mostarskih hanova poznat je bio Komadov han, kasnije Damjanovic'a koji se nalazio u blizini Tabachice dzhamije i imao je jednu gostionicu. Bio je jedan od najprostranijih hanova a srushen je 1941., prilikom bombardovanja Mostara. U blizini istoimene dzhamije nalazio se i han Srpsko-pravoslavne opshtine izgradjen 1894. godine. Kasnije je ovaj han sluzhio kao stambeni objekat.”7
U prvoj polovini 16. vijeka, zahvaljujuc'i toleranciji sultana Sulejmana Velichanstvenog (1520-1556.), mostarski i drugi trgovci mogli su nesmetano trgovati unutar Bosne i Hercegovine nego i sa dalmatinskim gradovima Shibenikom, Zadrom, pogotovo Dubrovnikom, zatim Trstom, Venecijom i Ankonom. Trgovali su sa Ismailom i Odesom, te drugim jachim centrima susjednih zemalja. Na osnovu objavljenih radova razlichitog pristupa obrade ove teme, bili smo u moguc'nosti stvoriti jasniju sliku izmedju Dubrovachkih moreplovaca i brodara kao uchesnika u trgovanju sa mostarskim trgovcima. Tokom XVI vijeka dubrovachki brodari prevozili su trgovachku robu izmedju Dubrovachke Republike i stranih luchkih gradova. U XVII vijeku sveukupno stanje tih brodova bilo je vec'e i kvalitetnije od Venecije, te su mnogobrojni hercegovachki trgovci, pored sudjelovanja u plovidbi chesto i sami iznajmljivali iste od brodovlasnika za prevoz svoje robe. Uvozili su tzv. crvenu zemlju koja se upotrebljavala u gradjevinarstvu, kafu, laneno platno, svilu, pamuk, zachine, chaj, so, ulje, oruzhje, orudje i druge artikle, a ponekad su mijenjali iste za svoje proizvode.
Izvozili su: meso, kozhu, vunu, krzno, med, vosak, drvo, ugalj, smolu, obruche, bachve, vunene tkanine, izradjevine od zlata i srebra, vina i rakije, voc'e i drugo. Veletrgovac iz Mostara Vukashin Radovic', ukrcao je teret kozha 16. oktobra 1636., na galiju kap. Stjepana Dubca u Dubrovniku. Njegov sugradjanin, Petar Danilovic', obavio je 17. avgusta 1656., osiguranje tereta kozha i druge robe, ukrcao je na brod zvani ”patacha”, kap. Mata Cvjetkovic'a, prevezao i prodao u Ankonu a na povratku kupio je robu sa svoje potrebe.8 Iako su bili primorani koristiti dubrovachke brodove za prevoz uz 9% interesa za premije osiguranja brodova, dubrovachki zelenashi ih nisu imali u svojim ”kandzhama”.
Izmedju dubrovachkih i trgovaca drugih gradova dolazilo je do zaduzhivanja u novcu ili robi shto je bilo registrovano u ”Duzhnichkim knjigama” Dubrovachke Republike. Pored ostalih u tim knjigama nalazimo i Mostarce: Ahmat, Petar Stankovic', Blazho Bozhidarevic' i drugi.9
Iz ovih knjiga (teftera), saznajemo vazhan podatak o uzajamnom povjerenju u poslovanju trgovaca. Ako uzmemo u obzir da su velike svote novca bile posudjivane onda je sigurno postojao i mehanizam za zashtitu novca ukoliko se ne isposhtuju rokovi pozajmice. Boris Nilevic' u svom tekstu o bosanskom dinaru navodi ”Srodnost bosanskog i dubrovachkog novca nema samo tehnichki i stilistichki karakter, nego se bosanski i dubrovachki dinari i tezhinom, pa prema tome i novchanom vrijednoshc'u potpuno podudaraju. To kazuje nalaz iz sela Vranjske u bilec'kom kraju, iskopan 1901. godine. To je hrpa srebrenog novca od 203 komada: 19 komada su novci bana Tvrtka, a ostali jesu dubrovachki dinari iz istog vremena.”10 U XV vijeku Dubrovchani su jedno vrijeme uspjeli da nametnu svoj novac kao jedino sredstvo plac'anja u Bosni zahvaljujuc'i nesredjenom stanju nakon smrti Tvrtka I i chestim smjenama bosanskih vladara. Posebnom poveljom od 25. novembra 1461. godine, kralj Stefan Tomashevic' zvanichno odobrava kolanje dubrovachkog novca.
Mostarski trgovci radi povoljnijih uslova trgovanja odlaze u druga mjesta i u njima se nastanjuju, ali uvijek ostaju u vezi sa Mostarom, kao shto su chlanovi iz poznatih starih pravoslavnih porodica, Shkuljevic'a, Anichic'a i Opuhic'a koji su imali lanac svojih trgovina u Trstu i Ankoni.
Obzirom na intenzivan razvoj trgovine te dobre i vjeshte trgovce i zanatlije, Mostar postaje privlachan za strance (Armene, Grke, Jevreje…), koji se u njemu nastanjuju, a Dubrovchani su pochetkom XVI vijeka oformili u njemu manju trgovachku chetvrt.11
Mnogi putopisci putujuc'i kroz Bosnu i Hercegovinu usput se zadrzhavaju pored drugih mjesta i u Mostaru oslikavajuc'i ga na razlichite nachine. Nikola Bjankovic' putujuc'i kroz Bosnu i Hercegovinu navodi da je 1703. godine u Mostaru zhivilo i radilo 36.000 dusha.12 Dubrovachki nadbiskup Konventali pisao je 15. jula 1717. godine u Rim o pohodu mletachkog vojskovodje Moceniga na Mostar i oznachava grad kao vec'e trgovachko mjesto.13 U jednoj povelji Alfonsa Aragonskog upuc'enoj hercegu Stjepanu, pominje se Mostar kao trgovishte oko mosta.14
Pored vec' spomenutih, prvi Mostarci koji su se poslovno povezivali sa Dubrovnikom da bi stekli manje robne kredite bili su hrishc'ani – pravoslavci: Vuk Radovanovic', Vukic' Vukotic' i Marko Radibratovic'. Pravoslavci su i Dimitrije Vukchic' (1501.), koji se ozhenio sa Ruzhom i dobio u miraz 80 perpera15, Nikola Vukashinovic' (1505.) te prvi korisnik robnih kredita Vlahusha Milivojevic' (15.12.1541.).16
Radi zanimljivosti spomenuc'emo josh nekoliko podataka o mostarskim trgovcima – pravoslavcima, koji su se nastanjivali po drugim mjestima. Risto Luchic', nastanio se 1788. u Senju, dok Dositej Obradovic' pored Sarajlija trgovaca u Zadru spominje Lazara Slavujevic'a Mostaranina.17
Petar Kovachevic' Mostarac, rodjen 19. avgusta 1793. od oca Mihaila po zanimanju zlatara i majke Rose, jedno vrijeme boravi u Dubrovniku i Sarajevu a potom odlazi u Shibenik radi boljih uslova rada a i zbog kuge koja je u to vrijeme harala ovim krajevima. Petar Kovachevic' svojim poshtenjem stekao je veliki ugled u Shibeniku. Uchestvovao je u donoshenju odluka pri shibenskoj opshtini. Svojim zavjeshtanjem iz 1861., obdario je mnoge crkve, shkole i siromahe. Nakon njegove smrti (1861.) iz ostavshtine od 10.000 forinta, izgradjena je i svechano otvorena (1870.), srpska djevojachka shkola u Shibeniku18, posvec'ena velikanu srpskog prosvjetiteljstva Svetom Savi. Radomir Stanic' prilikom registrovanja natpisa pravoslavnog groblja na Bjelushinama, navodi grob Br. 280. – Monaha Kovachevic' Mojsia (umro 20. avgusta Miholjskog ljeta 1818.).19 Kovachevic' Petar i Risto uzimali su novac u zajam od chesmenskog vakufa (1809 -1864.).20
Da bi gradjani uchestvovali u zhivotu i radu Dubrovachke Republike bilo je potrebno stec'i njeno drzhavljanstvo (privilegij), pa su neki trgovci pravoslavci prelazili na katolichanstvo. Devedesetih godina XVII vijeka (9.11.1694.) na katolichku vjeru preshao je Ivan Miletic', doshavshi sa bratom u Dubrovnik iz Mostara, kada je imao jedanaest godina.21 Dubrovchani su u jednom izvjeshtaju Francuzima posebno naglasili kako bi doseljeni pravoslavci svojom brojnoshc'u, bogatstvom i podrshkom iz zaledja ugrozili katolike i zavladali u Republici, obzirom da su vec' nekoliko puta to i pokushali.
”Dubrovachka Republika kao katolichka drzhava stremila je da svi njeni drzhavljani ispovijedaju katolichku vjeru radi ochuvanja homogenosti. Tolerisali su jedino jevrejsku zajednicu obzirom da ova, kao manjinska skupina, nije ugrozhavala Dubrovchane. Javno ispovijedanje pravoslavne vjere bilo je zabranjeno, upravo radi blizine Istochne Hercegovine.”22
Prije izgradnje pravoslavne crkve u Dubrovniku, pravoslavci su se organizovali u sklopu crkvene opshtine. Osnovali su je 1790. godine na temelju dubrovachkog zakona o bratstvima te uz dozvolu dubrovachke vlade na Posatu izvan zidina Grada, smjestili je u opshtinskoj kuc'i. Tu su imali ispovijedanje svoje vjere ali ne javno.23 Pravoslavna crkva u Dubrovniku izgradjena je 1877. godine od bijelog korchulanskog kamena sa dva zvonika. Gradio je Splic'anin Andrija Perishic' po nacrtu Emila Vecchiettija.
Pravoslavci se kao izvoznici iz Mostara javljaju 1636., a trgovali su volujskim kozhama, kordovanom i zhutim voskom dok su uvozili petrolej, svilu, pamuk i druge artikle za svoje potrebe. Da bi se trgovalo trebalo se i proizvoditi u chemu su se istakle mnoge zanatsko-proizvodne radionice. U sidzhilu mostarskog kadije pominju se slijedec'e zanatlije: berberi i ranari, obuc'ari i chizmedzhije, c'urchije, dundjeri, zidari, klesari, stolari, sabljari, kovachi chasovnichari. Kao kuriozitet navodimo da je prvi chasovnik prodat 1633. godine za 6.384 akche, shto je tada bila cijena jedne kuc'e sa bashtom.24
Od zanatlija najmnogobrojniji su bili tabaci koji se i sami pojavljuju kao izvoznici kozha. Zanati kojim su se bavili pravoslavci u Mostaru imali su svoj pir ili slavu, uzimajuc'i kao zashtitnika ili pokrovitelja svog zanata nekog od svetitelja.
Terzije
(Krojachi) imali su pir na veliku Gospoinu (28. avgusta)25 jer je na taj dan Bogorodica shila pokrov kojim je omotano tijelo Hristosa, kada su ga u grob polozhili.26
Kundurdzhije
Slavile su sv. Shpiridona (25. decembra) obzirom da je to prvi svetac koji je obukao kundure i chizme.
Chebedzhije
(Kotzenmacher) i mutapchije, slavile su sv. Savu (27. januara). Chebedzhijski zanat bio je razvijen u Mostaru tek u XVIII vijeku i izvozili su svoje proizvode u Bukuresht i te zanatlije su bile vec'inom pravoslavci.27
Ekmechije
(Pekari) pirovali su na sv. Todora – Todorovu subotu (23. februara), koji im je pomogao da izbjegnu zamku cara otpadnika koji je mrzio hristjane, te na chasne im slave naredjivao da kuhaju hljeb sa mlijekom, u namjeri da ih pomrsi. Dva spomenika na Pashinovachkom groblju su sa naznakom ekmedzhijskog zanata i to prvi iz 1783., posvec'en Djuri a drugi Toshi u 1823. godini. Pekarski zanat u Mostaru bio je najstariji i u rukama muslimana od XVI do XIX vijeka, kada je preshao u ruke pravoslavnih gradjana.28
Dundjeri
(Zidari) – slavili su apostola sv. Tomu (19. oktobra), kao prvog majstora koji se posvetio. U izgradnji Kreshevskog samostana 1767. godine uchestvovalo je 18 zidara iz Mostara izmedju ostalih protomajstor Mihajlo Bovanic', koji je sahranjen na Pashinovachkom groblju. Godine 1875., imali su svoj esnaf sa 70 zidarskih majstora i oko 200 shegrta.29
Kujundzhije i sahadzhije
Ove zanatlije slavile su Cara Konstantina (3. juna). Car je prvi pronashao krst na kome je razapet Hristos, a kujundzhije ga u zlato okovali. Na Pashinovachkom groblju Radomir je registrovao spomenik posvec'en Miloshu kujundzhiji koji je umro 1691. godine, te navodi da je to vjerovatno onaj isti Milosh koji se spominje u jednom sidzhilu iz 1685. godine.30
Mostarske kujundzhije bavile su se izradom raznih proizvoda (pafte, kukache, puce za manzhete, shpiode za kravate, cigarluke, duhanske kutije, toke, kandila i drugo). Sredinom XVI vijeka mostarski nakit prodavao se po drugim mjestima i zemljama. Zlatarski zanat mladic'i su izuchavali u Dubrovniku.31
Krajem XIX pa do sredine XX vijeka, posljednje kujundzhije su: Mihail Miho Dugonja i njegovi sinovi, Atanasije Ato Kujic' i sinovi, Urosh J. Kuic', Danilo Pesh, Mate Smoljan i sinovi, Ilija Buha, Stojan Kachic' i drugi.32
Kovachi i kalajdzhije
Slavili su sv. Trojicu – Trojichin dan (26. maja).
Na Pashinovachkom groblju nalazi se grob, datiran 1768., Petra bravadzhije koji je bio neshto imuc'niji od ostalih.
____________________
1 Dervish Sushic' ”Nacrt za jednu prolegomenu” u: Kultura u SR BiH (1945.- 1975.), Sarajevo, 1976. str. 12.
2 Vladimir C'orovic' ”Historija Bosne”, Beograd, 1940. str. 167.
3 Bozho Madzhar ”Arhivska sluzhba” u: Kultura u SR BiH (1945.-1975.), Sarajevo, 1976. str. 58.
4 Serdarevic' Shemsudin i Jagoda ”Jelachic'i” u : Most br. 132-133, Mostar, 2000. str. 80.
5 Hamdija Kreshevljakovic' ”Izabrana djela (II)”, Sarajevo, 1991. str. 235.
6 Hivzija Hasandedic' ”Spomenici kulture turskog doba u Mostaru”, Sarajevo 1980. str. 175.
7 Kreshevljakovic' H. ”Hanovi i karavansaraji u BiH”, Sarajevo, 1957. str. 144-146.
8 Josip Luletic' ”Iz medjunarodne djelatnosti hercegovachkih i bosanskih trgovaca u nautichko-brodarskoj i luchko-trgovachkoj privredi Dubrovachke Republike (1570.-1670.)” u: Hercegovina br. 4., Mostar, 1984. str. 121-122.
9 Marko Vego ”Hercegovachki trgovci – dubrovachki duzhnici” u: Iseljenichki kalendar Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1971. str. 216.
10 Nilevic' Boris ”O srednjevjekovnom bosanskom dinaru” u: Bosanska vila br. 30, Sarajevo, 2004. str. 110-112.
11 Bogumil Hrabak ”Urbani, privredni i vojno-upravni rast Mostara (1450.-1700.)” u: Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine, br. I, Beograd, 1995. str. 128.
12 Don R. Jerkovic' ”Pastirski pohodi Nikole Bjankovic'a, biskupa makarskog po Dalmaciji i BiH, Sarajevo, 1942. str. 7.
13 Vladimir C'orovic' ”Mostar” /-/1 izd./, Banja Luka, 1999. str. 37-38.
14 Jugoslavija – turistichka enciklopedija knj. II, Beograd, 1958. str. 288-289.
15 Samardzhic' Nikola ”Srbi u Mostaru”, Beograd, 2001. str. 51-52.
16 B. Hrabak, n.d. str. 128-130.
17 Dela Dositeja Obradovic'a, Beograd 1911. str. 5-6,69.
18 Znameniti Srbi XIX veka, Zagreb, 1904. str. 81.
19 Radomir Stanic' ”Stari srpski nadgrobni spomenici u Mostaru – epitafi nadgrobnika na Pashinovom groblju”, Beograd /poseban otisak iz ”Saopshtenja” br. XXV/, 1994. str. 179.
20 Hivzija Hasandedic' ”Mostarski vakifi i njihovi vakufi”, Mostar, 2000. str. 196-197.
21 Vesna Miovic'-Peric' ”Na razmedju”, Dubrovnik, 1997. str. 110.
22 V. Miovic', n.d. str. 111.
23 Mihic' Ljubo ”Dubrovachko primorje – uslovi i razvoj turizma”, Dubrovnik, 1975. str. 197-198.
24 Shefik Pashic' ”Prvi prodati chasovnik u Mostaru” u: Sloboda, Mostar, 14.12.1961. str 8.
25 Pravoslavni kalendar za 2001.
26 Savo Semiz ”Biljeshke o zanatima u Mostaru” u: GZM za BiH HVI, Sarajevo, 1904. str. 154-159.
27Luka Grdjic' Bjelokosic' ”Mostar nekad i sad”, Beograd, 1901. str. 23.
28 Radomir Stanic' ”Prilog prouchavanju starih mostarskih zanata” u: GZM BiH XXII, Sarajevo, str. 152.
29 R. Stanic' navedeno djelo, str. 156.
30 Isto, str. 147.
31 R. Stanic' ”Ko su bili chuveni mostarski zlatari” u: Sloboda, br. 31., Mostar, 1965. str. 8.
32 Danka Ivic' ”Mostarske kujundzhije XX vijeka i njihovi proizvodi pafte kukache i ploche c'ilitije” u: Hercegovina br. 1, Mostar, 1981. str. 209-210. |