|
Opshtih zhivotnih problema i svakodnevne tematike u ovom djelu nema s obzirom da bi svakidashnja problematika nepovratno narushila njegov poetsko-estetski balans, shto bi sigurno dovelo do nametanja sasvim suprotne artistichke strukture i drugachijeg sadrzhajnog tretmana. Slike sela i prozni opisi prirode ne rushe bazichnu atmosferu, vec' je nadopunjuju i detaljno stilski ostvaruju. Chistota krajolika neodvojiva je od forme i tu nam se pisac pokazuje u onoj svojoj prepoznatljivoj vizuri izvodec'i poetsku podlogu kao izraz njegovog orijentalno-senzualnog osjec'aja bosanskohercegovachke knjizhevne tradicije chije je moderne tokove on lichno formirao i uspostavio na raspolaganje nadolazec'im generacijama. Grozdanin kikot sav je na selu, ali nije iz seljachkog vidokruga, nego sav iz rustike, u kojoj se, kao i u svakoj pravoj, tjeskobê gradske mogao osloboditi samo urbani lirski temperament; to shto je u Huminom sluchaju gradska dusha josh u simbiozi sa dushom feudalnog chardaka samo je srec'a, time je ovoj rustici jachi panj16.
Grozdanin kikot je roman (pjesma, poema, skaska…) ili chak zapis o starosjedilachkom idealu proshlosti u kome je Humo pokushao da spoji i sazhme idejni fantazmagorichni impuls nastalim na impresivnoj unutarnjoj osnovi sa materijalistichkim, tjelesnim porivom i dozhivljajem jasnog dodira zhivota i prirode. Svakog proljec'a i ljeta radja se strast i ljubav, jesen je gasi i potapa u nishtavilo praznine i shupljih dana i dugih noc'i bez slasti17. Pisac je, chini se, u jednom dahu izlio sve svoje duboke misli, bolnost jednog nedozhivljenog zhivota, njegovu potencijalnu jachinu i istrajnost, ali i muku neminovnosti, prizvuk pada i konachnog sunovrata. Humo je, naravno, primao i prihvatao uticaje i sugestije svog vremena, pokushavajuc'i se uklopiti u trenutnu literarnu masu koja je u to trusno doba nadilazila iz vishe pravaca razbijajuc'i stare i forsirajuc'i avangardne knjizhevne novotarije. No, unatoch tome, on se kao literat i umjetnik profilirao sopstvenim eksperimentisanjem s namjerom da zasebno i beskompromisno predochi svoju intimnu viziju zhivota i umjetnosti. Tako je u njegovom djelu, uglavnom, nadvladana neposredna rezonanca nametanja sa strane silinom svoje originalnosti i lichnog ispovijednog individualizma koji je za rezultat imao stvaranje osobne poetike prepoznatljive po obliku i ideji koja nije dopushtala parafrazu, ostavljajuc'i ga usamljenog na zvjezdanom nebu knjizhevnosti.
Pored zbirke Strasti sa kojom je 1923. godine zapocheo svoj pripovijedni opus Humo je zbirkom Pod zhrvnjem vremena nakon krajnjih dometa lirske inspiracije sa poezijom i romanom Grozdanin kikot, polako preshao u oblast socijalnog tematskog realizma. Tadashnja kritika je dobila vishe mjerila i analitichkih moguc'nosti za konkretnu teorijsku vrijednovanost ukupnosti Huminog dotadashnjeg djela, no estetsko-idejni kriteriji nisu bili potpuno zadovoljeni dijelimichno i stoga shto je pishcheva intimna orijentacija bila uglavnom vezana za sasvim druge sadrzhajne i emotivne vrste. Kritika je, skoro jednoglasno, podvukla da novo motivsko-tematsko oprijedeljenje nije dalo znachajnijih rezultata. Jovan Krshic' je, tako, ukazao da njegova fantazija nije prozna, on pripovetku sklapa dosta neveshto i ispunjava je lirskim refleksijama i opisima18. Dodir chovjeka sa svakodnevnom stvarnoshc'u je osnovni tematski okvir ovih pripovijedaka. Negdje je ta stvarnost oslikavana neuvjerljivo i sudbinski, negdje konkretnije i idejno jasnije; no, rezultat, je u najboljem sluchaju, osrednjost, s obzirom da je mjeshavina intimnih refleksija i dispozicija nerijetko narushavala chisto narativne elemente.
U narednom novelistichkom ciklusu Pripovetke, shtampanim 1932. godine Humo se vratio lirsko-erotskoj liniji svoje poezije ostvarene u Grozdaninom kikotu. Tamo gdje je dolazilo do dodira stvarnog zhivota Humo je zaobilazio realnost dajuc'i odushka nekoj od svojih emocija provuchenih kroz umjetnichku konstrukciju djela; no ipak, pokushaj sinteze socijalnog zbivanja i vlastitog unutarnjeg senzibiliteta nije dao sasvim zadovoljavajuc'e rezultate. To je potvrdilo istinu da uspjela knjizhevna djela uvijek predstavljaju rezultat saglasnosti tematsko-motivske osnove i individualne duhovno-umjetnichke strukture pisca19.
Zbivanje ne chini srzh uspjelih Huminih novela, vec' intenzitet egzistencije i lirska impresija likova. Pripovijetke su lishene dinamike i pokretnosti, a same situacije i dodiri chesto nemaju velike narativne relevantnosti. Likovi su tipizirani u skladu sa proznom poetikom koja je vladala u medjuratnom periodu; oni zhive u svijetu rezignirane provincijsko-dnevne banalnosti zhivljenja sa ogranichenim ambicijama i nedostatkom perspektive kao osnovnim pokazateljem koji im drastichno suzhava dijapazon djelovanja. Predodredjenost i fatalistichki osjec'aj nemoc'i im je i umjetnichki i sudbinski ucrtan u zhivotni put koji znatnim dijelom literarno funkcionira u oblasti mashte i fantazije, bez pokushaja tematske ispunjenosti i dubljeg sagledavanja. Ovom konvencionalnom karakterizacijom Humo je svojim novelama dao i niz regionalnih chinilaca, protkane sopstvenim lirizmom i spiritualnom tipologijom orijentalno-slavenskog pejzazha. Motivacijsko prozhimanje univerzuma pishcheve mitsko-nadrealne stvarnosti i stilizacija centralne fabulativne linije jasno ilustruje apstraktnu specifichnost percepcijskog vidokruga njegovih junaka chija zaumnost daje aromu nove idejne i kompozicijske dimenzije, kao i zasebne tachke gledishta. Svjestan dinamike vremena u kome zhivi, rushenje starih svijetova, ili, bolje recheno, nadgradnje proshlosti, Humo je uspio da knjizhevno i umjetnichki izrazi onu svojevrsnu melanholichnu otudjenost pojedinca, udubljenog u sanjarenje i okrenutog prema izvoru svog nekadashnjeg spokojstva, prepushtenog zaboravu i sopstvenoj propasti. Nazhalost, umjetnichki nivo opisanog svijeta nije uzdignut do iskristalisane granice kreativnog totaliteta. Izraziti lirik, intimist i emotivni tradicionalist, pisac nije uspio da prilagodi svoje umjetnichko ustrojstvo i svijet socijalnih tema realizira u okvirima uspjelog tematskog afiniteta. Svi prozni umjetnichko-literarni pokushaji ostali su na povrshini dubine izraza, a manifestirana oblikovanost sudbine njegovih likova imaju za rezultat duhovno prozhivljavanje bez emotivnog udubljivanja i empatije. Zhelja da se stavi rame uz rame sa svojim savremenicima, da se okusha u stilsko-tematskom okviru zastupljenom izmedju dva velika rata, kao i da se uklopi u moderna shvatanja i knjizhevne postulate, ponukan kritikom o prezhivljenosti feudalnih oblika kojima se obilato sluzhio i kroz formu i kroz ideju svojih djela donekle je isforsirala njegov izbor tupec'i umjetnichku stranu njegove knjizhevnosti, otada se Humo, – josh pre nego shto je, tvrdec'i da je ”lirski izraz” nasledje Istoka, prorokovao da c'e i taj ”izraz” nestati u trijumfovanju ”progresa”, – odrekao poezije istovremeno kada se odrekao sanjarije o Istoku, i to i po ovim ”zahtjevima Zapada” i po zhelji da se, napomiren sa postojec'im svetom, od sanjara preobrazi u realistichkog pisca, i tako odazove na kritiku koja ga je pozivala ”da se probudi”20. Lirsko ispovijedanje je njegov osnovni chinilac u kome se zbrajaju sve one relevantne crte koje objektivno oslikavaju vec'inu njegovih uspjelih pjesnichkih i proznih ostvarenja. Pokushaj zatomljenja sopstvene prirode samo je stagnirao njegov intimni subjektivitet, a jedini rezultat je bio literarna hladnoc'a i otudjenost iskaza.
Deskripcija Huminog izraza ima za rezultat utjelovljenje opisnih elemenata utiska posebno u slikanju prirode i pejzazha. Ekspresivnost transformacije uslovljena je iznenadnim i naglim prelazima sa jednog temperamentnog stanja u drugi, shto doprinosi efektnosti u gradnji i razvoju kompozicije. Personificiranost prirodnih oblika i stilska dinamika su bitna karakteristika njegovog izrazhaja koja se ogleda kroz cjelokupno stvaralashtvo. Njima se pokushava znachajnije ozhiviti predmet iskaza koji se vizuelno ostvaruje u chitaocu, kao i istovremenost i izjednachenost stanja prirode i okoline sa unutarnjim stanjem i odnosom likova.
Senzualitet je vitalno i bitno osjec'anje koji je imanentno chitavom Huminom opusu, on mu daje oblik i formu, on je pokretachka snaga njegovog stvaralashtva. Svojim prenapregnutim intenzitetom ono, ponekad, prevladava i samu konstrukciju pripovijetke bojec'i je, svjesno ili nesvjesno, pjesnichkim prelivom i ritmom osnovnog osjec'aja. Atmosfera i ambijent Huminih pricha su ispunjeni od erotskih motiva i simbola, tako da se svaki senzibilitet, svaki oblik dozhivljava opsesivno. Umjetnichka uzvishenost erotskog patosa imala je dug kontinuitet razvoja formiranja. Od novele Strast, brutalne po svojoj formi i sadrzhini, do Sevdalijine ljubavi u kojoj putena ekstaza stoji u sadejstvu sa umjetnichkom protkanoshc'u proshao je Humo krivudavi kontinuitet razvojnog stvaralachkog puta u zhelji da oformi jedan osebujni identitet vlastitog umjetnichkog bic'a. Na tom putu definisan lirskom i erotskom profilacijom on se blizhe primakao korijenima bogumilsko-orijentalne i slavenske racionalnosti ekspresivno izrazivshi primarne impulse vlastite prirode.
Pripovijetka Sluchaj Raba slikara predstavlja svojevrsnu anomaliju u pogledu izabrane tematike, stila i pripovijedne tehnike. Ona, stavljena u odnos prema drugim njegovim proznim djelima, ima specifichan karakter uvodec'i je u eksperimentalnu fazu i odvaja se od njih u prvom redu time shto nije ilustracija, prichanje, konstatacija nego analiza, traganje, poniranje21. U njoj je moguc'e pratiti vijugavi tok izrichitog psihotichnog stanja na granici nauchno-psiholoshke analize i jednog visheg saznanja egzistencije. Pripovijetka je potpuno avangardna i prema Huminom dotadashnjem opusu i prema ukupnosti ekspresionistichke poetike koja je tada vec' bila na izdisaju ustupajuc'i mjesto novoformiranim knjizhevnim epohama koji su izbijali u prvi plan. Ovo djelo primarno karakterishu tishina, samoc'a i subjektivna praznina kao psiholoshki motivski simbolizam koji svu iscrpnu bit novele podredjuje sebi. Nijemi ambijent pripovijetke pokrec'e nezhive stvari uvodec'i nas u psihozno stanje bitan za poremec'enu svijest Raba slikara doprinosec'i poetskoj magichnosti priche koja ovdje djeluje samostalno i zasebno, jasnije determinirajuc'i apstraktnu atmosferu fabule. Humo je imao namjeru da prikazhe ogoljeno intimno stanje, bez pretjerane upotrebe narativno-sizhejnih alatki osim samog stila i jezika kao komunikativno-percepcijskog sredstva. Pokretachki motiv dogadjajne linije priche predstavlja psiholoshki pokushaj prochishc'enja unutarnjeg oblika istinskog umjetnichkog djela. Motiv konachnog nestanka, prijeko potreban za definitivno otkrovenje savrshenosti umjetnichke forme i relevantnost duha umjetnika-stvaraoca je aktivna ideja koju je pisac upotrijebio kao kompozicijsko ispunjenje djela. Duhovno somnabularno bunilo i spoznaja o neodvojivosti tjelesnog i dushevnog se uporedno nadopunjuju, pri chemu nejasnost zagrobnog i njegova neminovnost postaje podstrek umjetnichke i duhovne snage, shto za rezultat ima podvojenost slikareve lichnosti na spiritualnu i fizichku, ostvaren pomoc'u sizhejnih kombinacija i vrstá narativne tehnike. Humo se kao knjizhevnik, inache, pokazao kao dobar psiholoshki prikazatelj i deskriptor unutarnjih i suptilnih abnormalnih stanja svojih fabula i likova u njima. Ipak, i ovdje je moguc'e uochiti znakove literarne inferiornosti, krize stvaralachke transformacije i idejne razvijenosti. Pishchev kreativni uzlet ima, ochigledno, ogranichen doseg i okvir emotivnog i izravnog djelovanja stvaralachke spontanosti sa teshkim prozhimanjem sadrzhine i oblika. Sluchaj Raba slikara svakako predstavlja korak na razvojnom putu Huminog pripovijedanja, ali ne u smislu umjetnichke dovrshenosti, vec' samo u pogledu unoshenja novih oblika pripovjedachke tehnike, vishe mehanichkog nego kreativnog, i novih psihichkih sadrzhaja bez adekvatnog umjetnichkog izraza. (...) Oblast chulnog dozhivljavanja zhivota uz puno sudjelovanje fantazije predstavljala je Humin stvaralachki horizont iz kojeg se on nije mogao udaljiti bez opasnosti da iznevjeri sebe22. I sama kritika je bila podijeljena oko umjetnichkog znachaja ove pripovijetke. Novak Simic' je upozorio na neadekvatnost njene forme u odnosu na sadrzhinu, istakavshi da ”podsvjesno”, koje bi u ovoj pripovijetci trebalo da predstavlja psiholoshko-umjetnichku strukturu, nije uopshte naglasheno23; dok su, primjerice, Eli Finci i Velimir Zhivojinovic'-Massuka ukazali na novost stilskih i pripovjedachkih sposobnosti24, te na uoblichenost i umjetnichku zavrshenost psiholoshkih, filozofskih i estetskih elemenata s kojima je pisac krenuo pri stvaranju ove pripovijetke25. Ovom pripovijetkom Humo je kao pisac okvirno iskusio sve oblike svog subjektivno-tematskog stvaralashtva protegnuvshi se do maksimalnih granica svog kreativnog izraza i umjetnichkog pogleda.
Knjige koje su uslijedile, pripovijetke Ljubav na periferiji i roman Zgrada na rushevinama, te posebno njegovi poslijeratni knjizhevni angazhmani, bili su daleko ispod osnovnih vrijednosti njegovog dotadashnjeg opusa. Oni mogu stajati kao potvrda stvaralachkih granica ovog pisca i specifichnosti njegove primarne prirode koja se sasvim ostvaruje kada stupi u dodir sa osnovnom emocionalnom strukturom pokrec'uc'i, tako, udarne kreativne-inspirativne mehanizme, nasuprot onoj tematici koja je dijametralno u suprotnosti sa oblikom i idejom koji mu nisu intimno srodni. Pristup istrazhivanju Huminog djela treba staviti u drugi plan sve shto se ne zasniva na prirodnom senzualitetu njegove lichnosti i predodredjenosti umjetnichkog profila. Njegova literarna ubjedljivost je najizrazhenija u slijedu stilsko-lirskih opisa prirode i lichne nepretencioznosti i profundnog literarnog gledishta. Medjutim, ovaj poetichki niz nosio je u sebi i limitiranost originalnosti estetske novotarije shto je uslovilo inventivnu iscrpljenost kreativne snage. Ipak, i ona djela u kojima Humo nije dosegao visok stupanj umjetnichke ubjedljivosti sigurno potvrdjuju nezaobilaznost u ukupnom prouchavanju njegove poetike.
O Hamzi Humi je napisano obimno kritichko-teorijsko djelo. Svako izdanje njegovih knjiga izazivalo je pazhnju referentne kritike. No dugo vremena nedostajala je nauchno utemeljena studija u kojoj bi se njegov opus u globalu obuhvatio i literarno interpretirao u svoj svojoj udarnoj istorijsko-knjizhevnoj cjelokupnosti. Tek pojavom eseja i studija Skendera Kulenovic'a, Radomira Konstantinovic'a, Muhsina Rizvic'a, Enesa Durakovic'a i Zdenka Leshic'a njegovo stvaralashtvo ulazi u okvir analitichko-znanstvenog konteksta predochavajuc'i cjelinu umjetnichkog pristupa i knjizhevnih opredjeljenja. Za akseologijsko shvatanje nekog djela, pojedinachno ili kroz opus, potrebno je uspostaviti i skalu vrijednovanja i relevantnosti posmatranog objekta. Nazhalost, nerijetko su pojedini kritichari nad Humom vrshili svoje teorijske opite, a da se nisu upoznali sa ukupnoshc'u njegovog djela. Preko pojedinih njegovih knjiga se jednostavno prelazilo kao da nisu ni napisane, pojachavajuc'i, s druge strane, ponekad i prekomjerno, interesovanje za neka druga djela koja su izashla iz pera ovog pisca. Ipak, neprolaznost Humine poetike je aksiom koji c'e stalno biti prisutan u sveobuhvatnom prouchavanju bosanskohercegovachke knjizhevne rijechi, bez obzira na sve epohalne fenomene sadashnjosti. U traganju za njegovim knjizhevnim i umjetnichkim identitetom treba prvenstveno uzeti u obzir unutarnji, intimni osjec'aj i dozhivljaj shto je stvorilo oblast u kojoj je pjesnik dosegao tajnu svog saznanja svijeta, dok je njegova kreativna nadarenost naishla na istaknuti izraz u slijedu stilskih i figurativnih poimanja. I sa koje god strane da se ogleda njegova literarna skrovitost i njegov umjetnichki subjektivitet dolazi se do spoznaje vjernosti izrazhajnim i emocionalnim motivima koji su ga nosili kroz chitav stvaralachki zhivot, shto je, ujedno, i nesumnjiv dokaz prisutnosti talenta, zhivotne usmjerenosti i umjetnichkog oblikovanja u njemu.
____________________
14 Rizvic', Muhsin: Prenapregnuta chulnost kao opsesija knjizhevnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
15 Leshic', Zdenko: Hamza Humo, pjesnik kao pripovijedach. Izraz, Sarajevo, 1986, br. 6, str. 550-606.
16 Kulenovic', Skender: Iz smaragda Une. Izabrana djela, knj. IV, Eseji, Sarajevo, Svjetlost, 1983, str. 158.
17 Trifkovic', Risto: Savremena knjizhevnost u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1968.
18 K(rshic'), J(ovan): Pod zhrvnjem vremena. Pripovetke Hamze Hume. Sarajevo, Pregled, 2/1928, II, 59, 322.
19 Rizvic', Muhsin: Prenapregnuta chulnost kao opsesija knjizhevnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
20 Konstantinovic', Radomir: Hamza Humo. Jezik i bic'e, Beograd, 1983, knj. 3, str. 63-92.
21 Rizvic', Muhsin: Prenapregnuta chulnost kao opsesija knjizhevnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
22 Rizvic', Muhsin: Prenapregnuta chulnost kao opsesija knjizhevnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
23 Simic', Novak: Hamza Humo, Sluchaj Raba slikara. Knjizhevnik, 30/1930, 7, 328.
24 Finci, Eli: Hamza Humo, Sluchaj Raba slikara. Zhivot i rad, 3/1930, 6/31, 548.
25 Zhivojinovic'-Massuka, Velimir: Hamza Humo, Sluchaj Raba slikara. Beograd, Misao, 13/1931, 35/265-266, 87-92.
|