|
Opštih životnih problema i svakodnevne tematike u ovom djelu nema s obzirom da bi svakidašnja problematika nepovratno narušila njegov poetsko-estetski balans, što bi sigurno dovelo do nametanja sasvim suprotne artističke strukture i drugačijeg sadržajnog tretmana. Slike sela i prozni opisi prirode ne ruše bazičnu atmosferu, već je nadopunjuju i detaljno stilski ostvaruju. Čistota krajolika neodvojiva je od forme i tu nam se pisac pokazuje u onoj svojoj prepoznatljivoj vizuri izvodeći poetsku podlogu kao izraz njegovog orijentalno-senzualnog osjećaja bosanskohercegovačke književne tradicije čije je moderne tokove on lično formirao i uspostavio na raspolaganje nadolazećim generacijama. Grozdanin kikot sav je na selu, ali nije iz seljačkog vidokruga, nego sav iz rustike, u kojoj se, kao i u svakoj pravoj, tjeskobê gradske mogao osloboditi samo urbani lirski temperament; to što je u Huminom slučaju gradska duša još u simbiozi sa dušom feudalnog čardaka samo je sreća, time je ovoj rustici jači panj16.
Grozdanin kikot je roman (pjesma, poema, skaska…) ili čak zapis o starosjedilačkom idealu prošlosti u kome je Humo pokušao da spoji i sažme idejni fantazmagorični impuls nastalim na impresivnoj unutarnjoj osnovi sa materijalističkim, tjelesnim porivom i doživljajem jasnog dodira života i prirode. Svakog proljeća i ljeta rađa se strast i ljubav, jesen je gasi i potapa u ništavilo praznine i šupljih dana i dugih noći bez slasti17. Pisac je, čini se, u jednom dahu izlio sve svoje duboke misli, bolnost jednog nedoživljenog života, njegovu potencijalnu jačinu i istrajnost, ali i muku neminovnosti, prizvuk pada i konačnog sunovrata. Humo je, naravno, primao i prihvatao uticaje i sugestije svog vremena, pokušavajući se uklopiti u trenutnu literarnu masu koja je u to trusno doba nadilazila iz više pravaca razbijajući stare i forsirajući avangardne književne novotarije. No, unatoč tome, on se kao literat i umjetnik profilirao sopstvenim eksperimentisanjem s namjerom da zasebno i beskompromisno predoči svoju intimnu viziju života i umjetnosti. Tako je u njegovom djelu, uglavnom, nadvladana neposredna rezonanca nametanja sa strane silinom svoje originalnosti i ličnog ispovijednog individualizma koji je za rezultat imao stvaranje osobne poetike prepoznatljive po obliku i ideji koja nije dopuštala parafrazu, ostavljajući ga usamljenog na zvjezdanom nebu književnosti.
Pored zbirke Strasti sa kojom je 1923. godine započeo svoj pripovijedni opus Humo je zbirkom Pod žrvnjem vremena nakon krajnjih dometa lirske inspiracije sa poezijom i romanom Grozdanin kikot, polako prešao u oblast socijalnog tematskog realizma. Tadašnja kritika je dobila više mjerila i analitičkih mogućnosti za konkretnu teorijsku vrijednovanost ukupnosti Huminog dotadašnjeg djela, no estetsko-idejni kriteriji nisu bili potpuno zadovoljeni dijelimično i stoga što je piščeva intimna orijentacija bila uglavnom vezana za sasvim druge sadržajne i emotivne vrste. Kritika je, skoro jednoglasno, podvukla da novo motivsko-tematsko oprijedeljenje nije dalo značajnijih rezultata. Jovan Kršić je, tako, ukazao da njegova fantazija nije prozna, on pripovetku sklapa dosta nevešto i ispunjava je lirskim refleksijama i opisima18. Dodir čovjeka sa svakodnevnom stvarnošću je osnovni tematski okvir ovih pripovijedaka. Negdje je ta stvarnost oslikavana neuvjerljivo i sudbinski, negdje konkretnije i idejno jasnije; no, rezultat, je u najboljem slučaju, osrednjost, s obzirom da je mješavina intimnih refleksija i dispozicija nerijetko narušavala čisto narativne elemente.
U narednom novelističkom ciklusu Pripovetke, štampanim 1932. godine Humo se vratio lirsko-erotskoj liniji svoje poezije ostvarene u Grozdaninom kikotu. Tamo gdje je dolazilo do dodira stvarnog života Humo je zaobilazio realnost dajući oduška nekoj od svojih emocija provučenih kroz umjetničku konstrukciju djela; no ipak, pokušaj sinteze socijalnog zbivanja i vlastitog unutarnjeg senzibiliteta nije dao sasvim zadovoljavajuće rezultate. To je potvrdilo istinu da uspjela književna djela uvijek predstavljaju rezultat saglasnosti tematsko-motivske osnove i individualne duhovno-umjetničke strukture pisca19.
Zbivanje ne čini srž uspjelih Huminih novela, već intenzitet egzistencije i lirska impresija likova. Pripovijetke su lišene dinamike i pokretnosti, a same situacije i dodiri često nemaju velike narativne relevantnosti. Likovi su tipizirani u skladu sa proznom poetikom koja je vladala u međuratnom periodu; oni žive u svijetu rezignirane provincijsko-dnevne banalnosti življenja sa ograničenim ambicijama i nedostatkom perspektive kao osnovnim pokazateljem koji im drastično sužava dijapazon djelovanja. Predodređenost i fatalistički osjećaj nemoći im je i umjetnički i sudbinski ucrtan u životni put koji znatnim dijelom literarno funkcionira u oblasti mašte i fantazije, bez pokušaja tematske ispunjenosti i dubljeg sagledavanja. Ovom konvencionalnom karakterizacijom Humo je svojim novelama dao i niz regionalnih činilaca, protkane sopstvenim lirizmom i spiritualnom tipologijom orijentalno-slavenskog pejzaža. Motivacijsko prožimanje univerzuma piščeve mitsko-nadrealne stvarnosti i stilizacija centralne fabulativne linije jasno ilustruje apstraktnu specifičnost percepcijskog vidokruga njegovih junaka čija zaumnost daje aromu nove idejne i kompozicijske dimenzije, kao i zasebne tačke gledišta. Svjestan dinamike vremena u kome živi, rušenje starih svijetova, ili, bolje rečeno, nadgradnje prošlosti, Humo je uspio da književno i umjetnički izrazi onu svojevrsnu melanholičnu otuđenost pojedinca, udubljenog u sanjarenje i okrenutog prema izvoru svog nekadašnjeg spokojstva, prepuštenog zaboravu i sopstvenoj propasti. Nažalost, umjetnički nivo opisanog svijeta nije uzdignut do iskristalisane granice kreativnog totaliteta. Izraziti lirik, intimist i emotivni tradicionalist, pisac nije uspio da prilagodi svoje umjetničko ustrojstvo i svijet socijalnih tema realizira u okvirima uspjelog tematskog afiniteta. Svi prozni umjetničko-literarni pokušaji ostali su na površini dubine izraza, a manifestirana oblikovanost sudbine njegovih likova imaju za rezultat duhovno proživljavanje bez emotivnog udubljivanja i empatije. Želja da se stavi rame uz rame sa svojim savremenicima, da se okuša u stilsko-tematskom okviru zastupljenom između dva velika rata, kao i da se uklopi u moderna shvatanja i književne postulate, ponukan kritikom o preživljenosti feudalnih oblika kojima se obilato služio i kroz formu i kroz ideju svojih djela donekle je isforsirala njegov izbor tupeći umjetničku stranu njegove književnosti, otada se Humo, – još pre nego što je, tvrdeći da je ”lirski izraz” nasleđe Istoka, prorokovao da će i taj ”izraz” nestati u trijumfovanju ”progresa”, – odrekao poezije istovremeno kada se odrekao sanjarije o Istoku, i to i po ovim ”zahtjevima Zapada” i po želji da se, napomiren sa postojećim svetom, od sanjara preobrazi u realističkog pisca, i tako odazove na kritiku koja ga je pozivala ”da se probudi”20. Lirsko ispovijedanje je njegov osnovni činilac u kome se zbrajaju sve one relevantne crte koje objektivno oslikavaju većinu njegovih uspjelih pjesničkih i proznih ostvarenja. Pokušaj zatomljenja sopstvene prirode samo je stagnirao njegov intimni subjektivitet, a jedini rezultat je bio literarna hladnoća i otuđenost iskaza.
Deskripcija Huminog izraza ima za rezultat utjelovljenje opisnih elemenata utiska posebno u slikanju prirode i pejzaža. Ekspresivnost transformacije uslovljena je iznenadnim i naglim prelazima sa jednog temperamentnog stanja u drugi, što doprinosi efektnosti u gradnji i razvoju kompozicije. Personificiranost prirodnih oblika i stilska dinamika su bitna karakteristika njegovog izražaja koja se ogleda kroz cjelokupno stvaralaštvo. Njima se pokušava značajnije oživiti predmet iskaza koji se vizuelno ostvaruje u čitaocu, kao i istovremenost i izjednačenost stanja prirode i okoline sa unutarnjim stanjem i odnosom likova.
Senzualitet je vitalno i bitno osjećanje koji je imanentno čitavom Huminom opusu, on mu daje oblik i formu, on je pokretačka snaga njegovog stvaralaštva. Svojim prenapregnutim intenzitetom ono, ponekad, prevladava i samu konstrukciju pripovijetke bojeći je, svjesno ili nesvjesno, pjesničkim prelivom i ritmom osnovnog osjećaja. Atmosfera i ambijent Huminih priča su ispunjeni od erotskih motiva i simbola, tako da se svaki senzibilitet, svaki oblik doživljava opsesivno. Umjetnička uzvišenost erotskog patosa imala je dug kontinuitet razvoja formiranja. Od novele Strast, brutalne po svojoj formi i sadržini, do Sevdalijine ljubavi u kojoj putena ekstaza stoji u sadejstvu sa umjetničkom protkanošću prošao je Humo krivudavi kontinuitet razvojnog stvaralačkog puta u želji da oformi jedan osebujni identitet vlastitog umjetničkog bića. Na tom putu definisan lirskom i erotskom profilacijom on se bliže primakao korijenima bogumilsko-orijentalne i slavenske racionalnosti ekspresivno izrazivši primarne impulse vlastite prirode.
Pripovijetka Slučaj Raba slikara predstavlja svojevrsnu anomaliju u pogledu izabrane tematike, stila i pripovijedne tehnike. Ona, stavljena u odnos prema drugim njegovim proznim djelima, ima specifičan karakter uvodeći je u eksperimentalnu fazu i odvaja se od njih u prvom redu time što nije ilustracija, pričanje, konstatacija nego analiza, traganje, poniranje21. U njoj je moguće pratiti vijugavi tok izričitog psihotičnog stanja na granici naučno-psihološke analize i jednog višeg saznanja egzistencije. Pripovijetka je potpuno avangardna i prema Huminom dotadašnjem opusu i prema ukupnosti ekspresionističke poetike koja je tada već bila na izdisaju ustupajući mjesto novoformiranim književnim epohama koji su izbijali u prvi plan. Ovo djelo primarno karakterišu tišina, samoća i subjektivna praznina kao psihološki motivski simbolizam koji svu iscrpnu bit novele podređuje sebi. Nijemi ambijent pripovijetke pokreće nežive stvari uvodeći nas u psihozno stanje bitan za poremećenu svijest Raba slikara doprinoseći poetskoj magičnosti priče koja ovdje djeluje samostalno i zasebno, jasnije determinirajući apstraktnu atmosferu fabule. Humo je imao namjeru da prikaže ogoljeno intimno stanje, bez pretjerane upotrebe narativno-sižejnih alatki osim samog stila i jezika kao komunikativno-percepcijskog sredstva. Pokretački motiv događajne linije priče predstavlja psihološki pokušaj pročišćenja unutarnjeg oblika istinskog umjetničkog djela. Motiv konačnog nestanka, prijeko potreban za definitivno otkrovenje savršenosti umjetničke forme i relevantnost duha umjetnika-stvaraoca je aktivna ideja koju je pisac upotrijebio kao kompozicijsko ispunjenje djela. Duhovno somnabularno bunilo i spoznaja o neodvojivosti tjelesnog i duševnog se uporedno nadopunjuju, pri čemu nejasnost zagrobnog i njegova neminovnost postaje podstrek umjetničke i duhovne snage, što za rezultat ima podvojenost slikareve ličnosti na spiritualnu i fizičku, ostvaren pomoću sižejnih kombinacija i vrstá narativne tehnike. Humo se kao književnik, inače, pokazao kao dobar psihološki prikazatelj i deskriptor unutarnjih i suptilnih abnormalnih stanja svojih fabula i likova u njima. Ipak, i ovdje je moguće uočiti znakove literarne inferiornosti, krize stvaralačke transformacije i idejne razvijenosti. Piščev kreativni uzlet ima, očigledno, ograničen doseg i okvir emotivnog i izravnog djelovanja stvaralačke spontanosti sa teškim prožimanjem sadržine i oblika. Slučaj Raba slikara svakako predstavlja korak na razvojnom putu Huminog pripovijedanja, ali ne u smislu umjetničke dovršenosti, već samo u pogledu unošenja novih oblika pripovjedačke tehnike, više mehaničkog nego kreativnog, i novih psihičkih sadržaja bez adekvatnog umjetničkog izraza. (...) Oblast čulnog doživljavanja života uz puno sudjelovanje fantazije predstavljala je Humin stvaralački horizont iz kojeg se on nije mogao udaljiti bez opasnosti da iznevjeri sebe22. I sama kritika je bila podijeljena oko umjetničkog značaja ove pripovijetke. Novak Simić je upozorio na neadekvatnost njene forme u odnosu na sadržinu, istakavši da ”podsvjesno”, koje bi u ovoj pripovijetci trebalo da predstavlja psihološko-umjetničku strukturu, nije uopšte naglašeno23; dok su, primjerice, Eli Finci i Velimir Živojinović-Massuka ukazali na novost stilskih i pripovjedačkih sposobnosti24, te na uobličenost i umjetničku završenost psiholoških, filozofskih i estetskih elemenata s kojima je pisac krenuo pri stvaranju ove pripovijetke25. Ovom pripovijetkom Humo je kao pisac okvirno iskusio sve oblike svog subjektivno-tematskog stvaralaštva protegnuvši se do maksimalnih granica svog kreativnog izraza i umjetničkog pogleda.
Knjige koje su uslijedile, pripovijetke Ljubav na periferiji i roman Zgrada na ruševinama, te posebno njegovi poslijeratni književni angažmani, bili su daleko ispod osnovnih vrijednosti njegovog dotadašnjeg opusa. Oni mogu stajati kao potvrda stvaralačkih granica ovog pisca i specifičnosti njegove primarne prirode koja se sasvim ostvaruje kada stupi u dodir sa osnovnom emocionalnom strukturom pokrećući, tako, udarne kreativne-inspirativne mehanizme, nasuprot onoj tematici koja je dijametralno u suprotnosti sa oblikom i idejom koji mu nisu intimno srodni. Pristup istraživanju Huminog djela treba staviti u drugi plan sve što se ne zasniva na prirodnom senzualitetu njegove ličnosti i predodređenosti umjetničkog profila. Njegova literarna ubjedljivost je najizraženija u slijedu stilsko-lirskih opisa prirode i lične nepretencioznosti i profundnog literarnog gledišta. Međutim, ovaj poetički niz nosio je u sebi i limitiranost originalnosti estetske novotarije što je uslovilo inventivnu iscrpljenost kreativne snage. Ipak, i ona djela u kojima Humo nije dosegao visok stupanj umjetničke ubjedljivosti sigurno potvrđuju nezaobilaznost u ukupnom proučavanju njegove poetike.
O Hamzi Humi je napisano obimno kritičko-teorijsko djelo. Svako izdanje njegovih knjiga izazivalo je pažnju referentne kritike. No dugo vremena nedostajala je naučno utemeljena studija u kojoj bi se njegov opus u globalu obuhvatio i literarno interpretirao u svoj svojoj udarnoj istorijsko-književnoj cjelokupnosti. Tek pojavom eseja i studija Skendera Kulenovića, Radomira Konstantinovića, Muhsina Rizvića, Enesa Durakovića i Zdenka Lešića njegovo stvaralaštvo ulazi u okvir analitičko-znanstvenog konteksta predočavajući cjelinu umjetničkog pristupa i književnih opredjeljenja. Za akseologijsko shvatanje nekog djela, pojedinačno ili kroz opus, potrebno je uspostaviti i skalu vrijednovanja i relevantnosti posmatranog objekta. Nažalost, nerijetko su pojedini kritičari nad Humom vršili svoje teorijske opite, a da se nisu upoznali sa ukupnošću njegovog djela. Preko pojedinih njegovih knjiga se jednostavno prelazilo kao da nisu ni napisane, pojačavajući, s druge strane, ponekad i prekomjerno, interesovanje za neka druga djela koja su izašla iz pera ovog pisca. Ipak, neprolaznost Humine poetike je aksiom koji će stalno biti prisutan u sveobuhvatnom proučavanju bosanskohercegovačke književne riječi, bez obzira na sve epohalne fenomene sadašnjosti. U traganju za njegovim književnim i umjetničkim identitetom treba prvenstveno uzeti u obzir unutarnji, intimni osjećaj i doživljaj što je stvorilo oblast u kojoj je pjesnik dosegao tajnu svog saznanja svijeta, dok je njegova kreativna nadarenost naišla na istaknuti izraz u slijedu stilskih i figurativnih poimanja. I sa koje god strane da se ogleda njegova literarna skrovitost i njegov umjetnički subjektivitet dolazi se do spoznaje vjernosti izražajnim i emocionalnim motivima koji su ga nosili kroz čitav stvaralački život, što je, ujedno, i nesumnjiv dokaz prisutnosti talenta, životne usmjerenosti i umjetničkog oblikovanja u njemu.
____________________
14 Rizvić, Muhsin: Prenapregnuta čulnost kao opsesija književnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
15 Lešić, Zdenko: Hamza Humo, pjesnik kao pripovijedač. Izraz, Sarajevo, 1986, br. 6, str. 550-606.
16 Kulenović, Skender: Iz smaragda Une. Izabrana djela, knj. IV, Eseji, Sarajevo, Svjetlost, 1983, str. 158.
17 Trifković, Risto: Savremena književnost u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1968.
18 K(ršić), J(ovan): Pod žrvnjem vremena. Pripovetke Hamze Hume. Sarajevo, Pregled, 2/1928, II, 59, 322.
19 Rizvić, Muhsin: Prenapregnuta čulnost kao opsesija književnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
20 Konstantinović, Radomir: Hamza Humo. Jezik i biće, Beograd, 1983, knj. 3, str. 63-92.
21 Rizvić, Muhsin: Prenapregnuta čulnost kao opsesija književnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
22 Rizvić, Muhsin: Prenapregnuta čulnost kao opsesija književnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
23 Simić, Novak: Hamza Humo, Slučaj Raba slikara. Književnik, 30/1930, 7, 328.
24 Finci, Eli: Hamza Humo, Slučaj Raba slikara. Život i rad, 3/1930, 6/31, 548.
25 Živojinović-Massuka, Velimir: Hamza Humo, Slučaj Raba slikara. Beograd, Misao, 13/1931, 35/265-266, 87-92.
|