Kada razmatramo razvitak historiografije u odnosu na Bosnu i Hercegovinu
padaju nam u oči dvije činjenice: prvo, da je srednjovjekovna historija Bosne i
Hercegovine, u odnosu na periode koji su joj prethodili i koji su za njom slijedili,
bila jako zanemarena, i, drugo, da je bosanski srednji vijek kao tema istraživanja
i obrade ranije privukao više pažnje onih naučnika koji su djelovali van područja Bosne
i Hercegovine nego domaćih historičara, bilo stručnjaka bilo amatera. Tako se i u
ovom slučaju, kao i u mnogim drugim, pokazivalo zaostajanje Bosne i Hercegovine za
drugim jugoslavenskim kulturnim i naučnim sredinama. Dok su se u drugim zemljama
jugoslavenskog nacionalnog teritorija osnovali naučni zavodi, visoke škole i stručno-
naučne oganizacije, dok se u tim zemljama stvarala i jačala društvena osnova za
normalno i uspješno razvijanje naučnih aktivnosti, dotle su, u isto vrijeme, u Bosni
i Hercegovini tek počeli da se postavljaju temelji savremenijeg osnovnog obrazovanja,
pri čemu se i ovi elementarni napori bili znatno oslabljeni materijalnim i političkim
teškoćama, društvenim predrasudama i većom ili manjom ravnodušnošću sredine. A
pored svega toga, ekskluzivna konfesionalna podvojenost i na njenoj osnovi nacionalna
podvojenost naroda Bosne i Hercegovine isključivala je sve do najnovijeg vremena
svaki zajednički napor ili bar uzajamnu podršku, pa je i interes rijetkih pojedinaca za
prošlost bio određen prvenstveno pripadnošću jednoj od triju konfesionalnih ili
nacionalnih grupa.
Iznenađuje slab interes za srednjovjekovnu bosansku državu i sasvim oskudno
znanje o njoj na koje nailazimo u domaćim ljetopisima i zapisima XVII i XVIII stoljeća. Turska
okupacija donijela je tako temeljite promjene u bosanskoj zemlji da se
tradicija o postojanju bosanske države u srednjem vijeku gotovo sasvim izgubila iz
svijesti kasnijih generacija, pa stoga nije ni mogla da bude živ izvor ma kakvog znanja,
još manje podsticaj ljetopiscima da svoj interes obrate na ona davna vremena.
Tek između 50-tih i 70-tih godina XIX stoljeća prilazi se sistematskom i stručnom
izdavanju istorijske građe dubrovačkog, takođe mletačkog i vatikanskog arhiva u kojoj
se našlo veliko obilje autentičnih podataka za historiju srednjovjekovne Bosne i
Humske zemlje. Tek je ova građa skrenula interes naučnika ne samo na istoriju
srednjovjekovne Bosne nego i na potrebu da se arhivski i drugi podaci dalje
istražuju i objavljuju. Čitava ova aktivnost omogućila je da se historiji
srednjovjekovne Bosne pristupi sa potrebnim naučnim aparatom i kritičkim metodom
i da se do kraja XIX stoljeća ostvare relativno veliki rezultati kako u obradi pojedinih
tema, ili cjelokupne srednjovjekovne istorije, tako i u izdavanju obimnih zbornika izvora.
Treba i ovdje napomenuti da se glavni dio ovog posla odvijao van Bosne, pretežno u
naučnim ustanovama Zagreba i Beograda.
Od brojnih djela koja su u tom vremenu objavljena o srednjovjekovnoj Bosni, samo
jedno pripada domaćem autoru. To je ”Zemljopis i povjesnica Bosne”
(1851.), od I. F. Jukića u kojoj je srednji vijek dat u kratkom pregledu. (1) Jukić
je prvi kod nas ispitivanje srednjovjekovne Bosne približio naučnoj metodi
služeći se autentičnim izvorima i dostupnom literaturom. Iako je odlomak ”Povjesnice”
o bosanskom srednjem vijeku danas potpuno suvišan, jer je naučno odavno
prevaziđen, ipak on predstavlja zanimljivo svjedočanstvo o tome šta je Bosna u
onim prilikama (1851.) mogla da priloži izučavanju njene vlastite prošlosti. A kakve
su, tada i kasnije, bile prilike i uslovi književnog djelovanja vidi se najbolje po tome
što se poslije Jukića, sve do kraja XIX stoljeća, nije našao domaći čovjek
koji bi njegov pokušaj prihvatio kao polaznu tačku da ispitivanje historije
srednjovjekovne Bosne postavi na osnove naučnog metoda.
Izdavanje historijske građe u drugoj polovini XIX stoljeća, čime se osobito bavila Jugoslavenska
akademija znanosti i umjetnosti, omogućilo je naučnicima van Bosne i Hercegovine
da se intenzivnije zabave pitanjima srednjovjekovne historije. Sa raspravama Petranovića
(1867.) (2) i Račkog (1869.-1870.) (3) otvoren je zanimljiv problem srednjovjekovne
heretičke bosanske crkve koji je onda u historiografiji zadržao važno mjesto i
izazvao dugotrajnu naučnu polemiku koja je još aktuelna. Godine 1882. objavljena je u Zagrebu
i prva, na izvornoj građi zasnovana, historija srednjovjekovne bosanske države (Povijest Bosne od Vjekoslava Klaića) (4),
a godine 1900. u Beogradu je izdata rasprava Lj. Jovanovića o prvim
stoljećima bosanske historije. (5) U tom vremenu objavljeno je više monografija o
glavnim bosanskim i humskim velmožama - feudalcima (Lj. Jovanovića i J. Radonića o
Kosačama) (6), (J. Radonića i A. Ivića o Pavlovićima) (7), (F. Šišića o
Hrvatinićima) (8) i više rasprava o posebnim pitanjima, gdje su novim podacima ili
kritičnijom interpretacijom poznatih izvora utvrđene nove činjenice ili ispravljeno
znanje o hronološkim, geneaološkim, historijsko- geografskim i drugim pitanjima (I.
Ruvarac, K. Jireček, L. Thalloczy). (9) Ono što je karakteristično za naučnu
historiografiju ovog kao i kasnijeg perioda jeste postavljanje težišta na utvrđdivanje
činjenica bez mnogo nastojanja da se odredi njihova važnost i mjesto u procesu
historijskog razvitka. Što se tiče metoda rada učinjen je veliki napredak time što se
istraživači ne ograničavaju na objavljenu historijsku građu, nego je dopunjuju širim
istraživanjima arhivskog materijala.
Postojanje Jugoslavenske akademije u Zagrebu i Srpskog učenog društva,
odnosno, Srpske akademije nauka u Beogradu, zatim postojanje univerziteta u ovim
nacionalnim centrima omogućilo je da se uspostave razgranjene veze sa evropskom naukom i
primjenjuju njeno iskustvo i naučna mjerila. Iako ovaj period oskudijeva u radovima o
društvenim, ekonomskim i kulturnim kretanjima i procesima, on je ipak jako obogatio
historiografiju sigurnim podacima i utvrđenim činjenicama i, što je najznačajnije,
strogom kritičnošću u tretiranju problema.
Kada je osnovan Zemaljski muzej u Sarajevu (1888.) i pokrenut njegov Glasnik
stvorena je prva naučna ustanova u Bosni i Hercegovini, koja je u svom programu
imala i ispitivanje srednjovjekovne prošlosti. No opšta politika Austrougarske u
okupiranoj zemlji nije mnogo marila da se istraživanjima srednjovjekovne prošlosti
oživljava uspomena na nekadanju bosansku državu, pa je i rad Muzeja bio
više usmjeren na iskopavanje i obradu prethistorijskih i rimskih spomenika nego na
slavenski srednji vijek. Ipak, u arheološkim istraživanjima ranijih perioda,
postepeno su se pronalazili i srednjovjekovni ostaci, pa su, do godine 1918., objavljeni
brojni napisi sa kamenih spomenika i opisi ruševina srednjovjekovnih gradova, utvrđeni
lokaliteti i opisivani predmeti materijalne kulture. Sa strogo muzejskog rada prelazilo se
u Glasniku i na objavljivanje novopronađenih pisanih dokumenata (mnogostranu
važnost imaju bosanske povelje iz XIV stoljeća, pronađene u Kermendu,
koje je objavio Taloci u Glasniku 1906. godine (10) i testament Gosta Radina,
koji je objavio Truhelka 1911. godine). (11)
Rezultati arheološkog i arhivskog rada razvijali su interes za srednjovjekovnu prošlost Bosne,
ali se sporo prilazilo širim sintezama i opštim zaključcima iz rezultata arhivskih i
arheoloških istraživanja. Promašen je pokušaj Truhelke da dade opštu sliku o
državnom i društvenom uređenju (1901.) i agrarnim odnosima u srednjovjekovnoj Bosni
(1915.) (12)
Sistem rada na historiji bosanskog srednjeg vijeka nije se, u okviru Muzeja,
bitno izmijenio ni u vremenu između dva rata, pa je u Glasniku historiografija
kvantitativno i dalje zaostajala za arheologijom. Treba posebno istaći Vladislava
Skarića, savjesnog naučnika, koji je svojim raspravama mnogo doprinio poznavanju
srednjovjekovnog rudarstva, migracija stanovništva i granica srednjovjekovnih župa i
otvorio probleme van okvira dotadašnje uobičajene tematike. (13) U ovaj rad spadaju i
radovi G. Čremošnika, koji se za vrijeme kratkotrajnog djelovanja u Muzeju
bavio problemom prometa između Bosne i Dubrovnika. (14)
Mnogo obimniji rad na historiji bosanskog srednjeg vijeka razvijao se između dva
rata van Bosne, osobito u Beogradu. Vladimir Ćorović je u tom
periodu objavio više vrlo značajnih monografija iz historije srednjovjekovne Bosne
u kojima je, na osnovu podataka, u mnogom korigirao ranija mišljenja (Teritorijalni
razvitak bosanske države u srednjem vijeku; O banu Kulinu; O Tvrtku prvom i njegovu dobu).
(15) Ćorović je, poslije dugih i savjesnih priprema, objavio godine 1940. obimnu Historiju
Bosne (do turske okupacije); tu su dobro prikazani politički odnosi, unutrašnji i
spoljni, ali su ostale velike praznine u problematici ekonomskog i društvenog razvitka.
(16) Za osvjetljavanje ove problematike veoma je zaslužan Mihailo Dinić, naučnik
velike akribije, koji je svojim raspravama iz historije bosanskog srednjeg vijeka
ukazao na pravi smjer daljih istraživanja (Trg Drijeva u srednjem vijeku; Dubrovačka
srednjovjekovna karavanska trgovina; Dubrovački tributi; Zemlje hercega sv. Save i
nedavno objavljene veće rasprave o historiji rudarstva u srednjovjekovnoj Srbiji i
Bosni). (17)
Kao što se vidi, u samoj Bosni historiografski rad znatno je zaostajao za onim
koji se obavljao u drugim jugoslavenskim naučnim centrima. Posmatrajući dostignuća
historiografije, ostvarena u samoj Bosni i Hercegovini do 1941. godine, možemo
konstatirati da je mnogo veći uspjeh ostvaren u pripremnim istraživanjima i
pojedinačnim studijama nego u opštim zaključcima i širim sintezama. Ono što se može
sagledati kao najvrjedniji rezultat naučnog djelovanja od kraja XIX stoljeća do godine
1941. jeste obiman fond podataka koji može korisno poslužiti kao naučna baština i
podloga za dalji razvitak historiografije.
Sa oslobođenjem postepeno su stvarani neuporedivo povoljniji uslovi za razvitak nauke
uopšte, posebno historiografije. Sagledan je konkretniji cilj historijske nauke i njen
društveni smisao. Tako je od godine 1945. naovamo težište postavljeno na noviji period
historije Bosne i Hercegovine, posebno na historiju radničkog pokreta; ipak su i
za istraživanja bosanskog srednjeg vijeka u mnogom pogledu stvorene povoljnije
mogućnosti nego što su ikada u prošlosti bile.
U razmatranju rada na historiji bosanskog srednjeg vijeka u posljednje dvije
decenije može se konstatirati činjenica da je interes naučnih radnika u toj oblasti
okrenut prvenstveno problemima ekonomike, društvenih odnosa i organizacije države, dakle
pitanjima koja su u ranijim periodima bila prilično zanemarena. O tim temama objavljen je
znatan broj rasprava čiji autori djeluju dijelom u Sarajevu, dijelom u Beogradu,
manje u Zagrebu.
I pored toga što je u Bosni i Hercegovini kadar historičara koji se posebno bave
srednjim vijekom još uvijek malobrojan, ipak se može ukazati na rezultate koji prema
čitavom prijeratnom periodu znače, barem u relativnom smislu, vidan napredak. Napredak
je, prije svega, vidljiv u tematskoj orijentaciji na probleme koji su, u većoj ili manjoj
mjeri, relevantni u procesu historijskog razvitka, pa je time, u neku ruku, usmjeren i
radni program budućeg djelovanja na duži rok. Težište je dosada postavljeno na problem
ekonomike, društvenih odnosa i organizacije feudalne države, i u taj okvir spada većina
radova koje su objavljivali historičari srednjeg vijeka u našoj Republici, u
časopisima koji su, prema potrebama sukcesivno pokretani već od 1946. na dalje (Pregled,
Istorijsko- pravni zbornik, Godišnjak Istorijskog društva BiH, Radovi Naučnog društva,
Naše starine i odavno postojeći Glasnik Zemaljskog muzeja), ili u posebnim knjigama.
U radovima koji su u tom vremenu ovdje objavljeni na temu srednjovjekovne Bosne
tretirani su problemi o pravnom položaju seljaka i trgovini robljem (A. Solovjev)
(18), o baštinskom sistemu i nasljednom pravu (V. Spajić) (19), o organizaciji
carinske službe, o rudarstvu i zanatstvu (D. Kovačević, koja je, pored toga, u
obimnom djelu ”Trgovina srednjovjekovne Bosne”
obradila ovu temu u cjelini) (20); o župama i naseljima (M. Vego) (21); o
formiranju države, o vazalskim odnosima i o diplomatskoj službi (A. Babić) (22); o
bosanskom feudalizmu (V. Jokanović) (23); o bosansko- mletačkim odnosima (M.
Šunjić) (24); o kulturnoj historiji Bosne (P. Andelić) (25). Ove teme
uglavnom pokazuju na koju je problematiku bio usmjeren dosadašnji rad naših
historičara. Objavljeni radovi dopunjuju sliku o unutrašnjem funkcioniranju bosanske
države i njenim spoljnim odnosima, kao i odnosima unutar feudalne klase i njene uloge
u državi. Da bi slika bila potpuna, biće potreban dugotrajniji rad na daljem ispitivanju
problema iz ovog tematskog kruga.
Srednjovjekovna Bosna privukla je pažnju i onih historičara koji djeluju u drugim
centrima, osobito u Beogradu, kao što je i ranije bilo. U historiografiji ovog
poslijeratnog perioda valja na prvom mjestu istaći radove M. Dinića o rudarstvu u
srednjovjekovnoj Srbiji i Bosni (I, II) i o državnom saboru u
srednjovjekovnoj Bosni (26), a zatim veći broj mladih naučnika koji su dosad
objavili dosta radova iz problematike srednjovjekovne Bosne i Humske zemlje,
naročito iz oblasti privrede i društvenih odnosa. Tu se izdvajaju obimna djela S.
Ćirkovića ”Herceg Stjepan Vukčić Kosača”
i ”Istorija Bosne” (1964.) (27). U prvom djelu data je gotovo
potpuna historija Humske zemlje u srednjem vijeku, u drugom djelu historija
srednjovjekovne bosanske države sa uvodnim pregledom predslavenskog i ranoslavenskog
doba. U jednom i u drugom djelu autor je uzeo u obzir ekonomske i društvene procese i
povezao ih sa unutrašnjim političkim odnosima i zbivanjima.
Na pitanju srednjovjekovne bosanske heretičke crkve radili su u ovom periodu
historičari u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu. Radovi o ovom problemu imali su
karakter naučne polemike koja je raščistila mnoga bitna pitanja. Najvažniji prilozi
objašnjenja karaktera bosanske crkve (u odnosu na ortodoksnu crkvu) su rasprave A.
Solovjeva (Sarajevo) (28), A. Babića (Sarajevo) (29), D. Kniewalda
(Zagreb) (30) i M. Dinića (Beograd) (31).
Pitanja bosanskog srednjeg vijeka, koja su do sada obrađivana u historiografiji,
zahtijevaju dalja istraživanja i dopunsku obradu. Ima još gotovo nedotaknutih ili sasvim
ispuštenih pitanja, od kojih treba spomenuti, na primjer, pitanje agrarnih odnosa,
organizacije države, etničke strukture, kulturnog života gradskih naselja, lokalnih
organa i sl.
Historiografija srednjeg vijeka, da bi se uspješno razvijala, zahtijeva posebno
školovane kadrove, što je opet uslovljeno materijalnim sredstvima. Da bi mlad
historičar, koji se priprema za naučni rad u ovoj oblasti, mogao uspješno da napreduje
neophodno mu je znanje latinskog jezika, posebno srednjovjekovnog. Naime, najveći dio
građe koja se odnosi na bosanski srednji vijek pisana je na latinskom ili
talijanskom jeziku (a na tim jezicima su objavljeni i izvori). Danas je vrlo teško naći
studenta historije koji bi se opredijelio za srednjovjekovnu historiju upravo zbog ovih
teškoća. Potpuno ukidanje klasičnih gimnazija prilično je zamračilo perspektivu
razvoja rada na srednjovjekovnoj historiji (isto to važi i za antičku historiju).
Filozofski fakultet, gdje se spremaju kadrovi historičara, dosad nije imao
mogućnosti da organizira barem sa manjim grupama studenata historije rad u Dubrovačkom
arhivu, gdje bi se upoznali sa građom i praktično vježbali u paleografiji. U tom
pogledu mi smo u velikom zaostatku za, na primjer, Beogradskim filozofskim fakultetom,
koji ovakve vježbe sa studentima redovno izvodi.
* Značajni presjeci koji olakšavaju pristup historije historiografije Bosne i
Hercegovine poznati su kroz dva suvremena kolektivna definiranja iz 1982. i 1999. g.
(Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945.-1982.), Sarajevo 11. i
12.2.1982, Posebna izdanja ANU BiH 65, Odjeljenje društvenih nauka 12, Sarajevo 1983;
Historiografija o Bosni i Hercegovini (1980.-1998.), Sarajevo 4.-5.11.1999, Prilozi 29,
Institut za istoriju, Sarajevo 2000). Jedno ranije kolektivno sagledavanje na kojeg
upozoravamo, širim krugovima struke i javnosti nepoznato, zaslužuje pažnju kao izuzetno
svjedočanstvo prvog modernog vrednovanja rezultata historiografije BiH, a zbog mnogih
relevantnih ocjena istaknutih autoriteta i da bude uzeto u obzir u budućim
razmatranjitna. To je materijal koji je izradila ”grupa
istoričara iz Sarajeva po intencijama CK SKBiH i Savjeta za naučni rad SR BiH”, a
nosi naziv: Pregled istoriografskog rada u Bosni i Hercegovini od 1945. godine do danas.
Datirano je u Sarajevu, decembra 1966.g. U njegovoj izradi učestvovali su najugledniji
predstavnici struke svoga vremena: Esad Pašalić, Anto Babić, Desanka Kovačević,
Branislav Đurđev, Nedim Filipović, Milorad Ekmečić, Hamdija Kapidžić, Ferdinand
Hauptmann i Nikola Babić. Značajno bi bilo objaviti ga u cjelini. Na ovom mjestu dajemo
pristup akademika, uvaženih profesora Filozofskog fakulteta u Sarajevu i doajena u
proučavanju bosanskog srednjovjekovlja, Ante Babića i Desanke Kovačević-Kojić, koji
su zajednički napravili pregled razvoja proučavanja srednjovjekovne Bosne. Kao i drugi
autori ovog materijala, svako na svoj način za određeni period, i oni su, srećom,
prekoračili naslovni okvir sagledavajući razvoj historiografije kroz duži period. Radi
potpunijeg sagledavanja ovog rada, u fusnotama je dodat stručni aparat koji se u tekstu
navodi skraćeno ili samo po imenu autora (Esad Kurtović).
** ”Pregled istoriografskog rada u Bosni i Hercegovini od 1945.
do danas”, Sarajevo, decembra 1966., str. 12-20.
1. Ivan Frano Jukić, Putopisi i istorisko - etnografski radovi, Svjetlost, Sarajevo 1953.
2. Božidar Petranović, Bogomili. ”Crkva bosanska i krstjani”,
Zadar 1867.
3. Franjo Rački, Bogumili i patareni, Rad JAZU, Zagreb, VII 1869, (84-179); VIII 1869,
(121-188); X 1870, (166-263). Objavljeno i u cjelini, Rački F., Bogumili i patareni,
Posebna izdanja SAN 87, Beograd 1931.
4. Vjekoslav Klaić, Povijest Bosne do propasti kraljevstva, Zagreb 1882.
5. Ljubomir Jovanović, O Bosni s početka VII do svršetka XII veka, Brankovo kolo VI
(399, 428, 460, 493, 559, 626, 659, 689), Beograd 1900.
6. Lj. Jovanović, Stjepan Vukčić Kosača, Glas SKA 28, Beograd 1891; Isti, Ratovanje
hercega Stjepana i Dubrovčana godine 1451-1454, Godišnjica Nikole Čupića 10, Beograd
1888, 87-198; Jovan Radonić, Der Grossvojvode von Bosnien Sandalj Hranić Kosača, Archiv
für slawische Philologie XIX, Berlin 1897, 380-466.
7. J. Radonić, O knezu Pavlu Radenoviću (Priložak istoriji Bosne krajem XIV i početkom
XV veka), Letopis Matice srpske, Novi Sad 1902, 211/1 (39-62); 211/2 (34-61); Aleksa
Ivić, Radoslav Pavlović veliki vojvoda bosanski, LMS, Novi Sad 1907, 245/1 (1-32); 245/2
(24-48).
8. Ferdo Šišić, Hrvoje Vukčić Hrvatinić i njegovo doba (1350.-1416.), Izdanje ”Matice
hrvatske”, Zagreb 1902.
9. Ilarion Ruvarac, O natpisu na crkvi hercega Stefana u Goraždu, Glas SKA 16, Beograd
1889, 1-30; Isti, Draga, Danica, Resa, Glasnik Zemaljskog muzeja 3, Sarajevo 1891,
226-238; Isti, Katarina, kći Tvrtka I bana (od 1353-1377) i od 1377-1391. kralja
bosanskoga, GZM 4, Sarajevo 1892, 205-211; Isti, Dvije bosanske kraljice, GZM 5, Sarajevo
1893, 467-477, 565-574; Konstantin Jireček, Glasinac u srednjem vijeku, GZM 4, Sarajevo
1892, 99-101; Isti, Vlastela humska na natpisu u Veličanima, GZM 4, Sarajevo 1892,
279-285; Isti, Toljen, sin kneza Miroslava humskog, Glas SKA 35, Beograd 1892, 1-15; Isti,
Trgovački drumovi i rudnici u Srbiji i Bosni u srednjem vijeku, (prevod Đorde
Pejanović), Sarajevo 1959; Thallóczy Lajoš, Prilozi k objašnjenju izvora bosanske
historije, GZM 5, Sarajevo 1893, 3-34, 175-229; Isti, Studien zur Geschihte Bosniens und
Serbiens im Mittelalter, München und Leipzig, 1914.
10. L. Thallóczy. Istraživanja o postanku bosanske banovine sa
naročitim obzirom na povelje kormendskog arhiva, GZM 18, Sarajevo 1906, 401-444.
11. Ćiro Truhelka, Testament gosta Radina,
GZM 23, Sarajevo 1911, 355-375.
12. Ć. Truhelka, Državno i sudbeno ustrojstvo Bosne u doba prije Turaka, GZM 13,
Sarajevo 1901, 155-199; Isti, Historička podloga agrarnog pitanja u Bosni, GZM 27,
Sarajevo 1915, 109-218.
13. Vladislav Skarić, Staro rudarsko pravo i tehnika u Srbiji i Bosni, Posebna izdanja
SKA 52, Beograd 1937; Isti, Porijeklo pravoslavnog naroda u sjeverozapadnoj Bosni, GZM 30,
Sarajevo 1918, 219-265; Isti, Župa i grad Borač u Bosni, Prilozi za istoriju, jezik,
književnost i folklor 2, Beograd 1922, 184-188; Isti, Župa Zemljanik i stara nahija
Zmijanje, GZM 49, Sarajevo 1937, 37-53; Isti, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih
vremena do austrougarske okupacije, Sarajevo 1937.
14. Gregor Čremošnik, Naša trgovačka društva u srednjem veku, GZM 36, Sarajevo 1924,
69-81; Isti, Vrednost dubrovačkog izvoza u Srbiju i Bosnu, GZM 41, Sarajevo 1929, 57-61.
15. Vladimir Ćorović, Teritorijalni razvoj bosanske države u srednjem vijeku, Glas SKA
167, Beograd 1935; Isti, Ban Kulin, GNČ 34, Beograd 1921, 13-41; Isti, Kralj Tvrtko I
Kotromanić, Posebna izdanja SKA 56, Beograd 1925.
16. V. Ćorović, Historija Bosne I, Posebna izdanja SKA 129, Beograd 1940.
17. Mihailo Dinić, Trg Drijeva i okolina u srednjem veku, GNČ 47, Beograd 1938, 109-147;
Isti, Dubrovačka srednjevekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski istorijski časopis
III, Beograd 1937, 119-146; Isti, Dubrovački tributi: Mogoriš, Svetodmitarski i
Konavoski dohodak, Provižun braće Vlatkovića, Glas SAN 168, Beograd 1935, 203-257;
Isti, Zemlje hercega svetoga Save, Glas SAN 182, Beograd 1940, 151-257; Isti, Za istoriju
rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, I-II, Posebna izdanja SAN, Beograd 1955, 1962.
18. Aleksandar Solovjev, Pravni položaj seljaka u srednjovjekovnoj Bosni, Pregled 2,
Sarajevo 1947, 244-250.
19. Vojislav Spaić, O baštinskom sistemu u srednjevekovnoj Bosni, Istorisko- pravni
zbornik I, Sarajevo 1949, 107-115; Isti, Nasljedno pravo u srednjovekovnoj Bosni,
Godišnjak Pravnog fakulteta I, Sarajevo 1953, 103-121.
20. Desanka Kovačević, Razvoj i organizacija carina u srednjovjekovnoj Bosni, Godišnjak
Društva istoričara BiH 6, Sarajevo 1954, 229-248; Ista, Prilog proučavanju zanatstva u
srednjovjekovnoj Bosni, GDI BiH 10, Sarajevo 1959, 279-296; Ista, Dans la Serbie et la
Bosnie médiévales, Les mines d’or
et d’argent, Annales 2, Paris 1960, 248-258; Ista, Trgovina u
srednjovjekovnoj Bosni, Djela Naučnog društva BiH 18, Odjeljenje istorijsko- filoloških
nauka 13, Sarajevo 1961.
21. Marko Vego, Naselja bosanske srednjovjekovne države, Svjetlost, Sarajevo 1957.
22. Anto Babić, O pitanju formiranja srednjovjekovne bosanske države, Radovi Naučnog
društva BiH III, Sarajevo 1955, 57-79; Isti, O odnosima vazaliteta u srednjovjekovnoj
Bosni, GDI BiH 6, Sarajevo 1954, 29-44; Isti, Diplomatska služba u srednjovjekovnoj
Bosni, Radovi ND BiH V., Sarajevo 1960, 11-70.
23. Vladimir Jokanović, Prilog izučavanju bosanskog feudalizma, Radovi ND BiH 2,
Sarajevo 1954, 119-145.
24. Marko Šunjić, Prilozi za izučavanje bosansko- venecijanskih odnosa 1420-1463,
Historijski zbornik 14, Zagreb 1961, 119-145.
25. Pavao Andelić, Doba srednjovjekovne bosanske države, ”Kulturna
istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do početka turske vladavine”,
Veselin Masleša, Sarajevo 1966, 405-536.
26. M. Dinić, Za istoriju rudarstva... (kao u napomeni broj 18); Isti, Državni sabor
srednjovekovne Bosne, Posebna izdanja SAN 231, Beograd 1955.
27. Sima Ćirković, Herceg Stefan Vukčić Kosača i njegovo doba, Posebna izdanja SANU
376, Odeljenje društvenih nauka 48, Beograd 1964; Isti, Istorija srednjovekovne bosanske
države, Srpska književna zadruga, Beograd 1964.
28. A. Solovjev, Gost Radin i njegov testament, Pregled 2, Sarajevo 1947, 310-318; Isti,
Vjersko učenje ”Bosanske crkve”, Rad JAZU, Zagreb 1948, 5-46; Isti, Prilog
pitanju ”Bosanske crkve”, HZ 3, Zagreb 1950, 213-215; Isti, Svedočanstva
pravoslavnih izvora o bogomilstvu na Balkanu, GDI BiH 5, Sarajevo 1953, 1-103.
29. A. Babić, Bosanski heretici, Svjetlost, Sarajevo 1963.
30. Dragutin Kniewald, Vjerodostojnost latinskih izvora o bosanskim bogumilima, Rad JAZU
270, Zagreb 1949, 5-166.
31. M. Dinić, Jedan prilog za istoriju patarena u Bosni, Zbornik Filozofskog fakulteta 1,
Beograd 1948, 33-44.
|
