Neolit (mlađe kameno doba) u Južnoj Evropi započinje okvirno uko 5.000
g.p.n.e, za razliku od Egipta npr., za kojeg O. Montelius tvrdi da ulazi u
neolit već oko 20.000 g.p.n.e., ili Krete (Krita) za kojeg A. Evans smatra
da je već oko 14.000 g.p.n.e. ušao u neolitsku epohu.
Opće karakteristike neolita: početak neolita u Evropi obilježava
stabilizacija umjerene klime, odnosno nastupa postepeno tzv. Atlantski klimatski
optimum, u kojem nastupaju svi oni povoljni uslovi za potpuno novu ekonomsku bazu
praistorijskog čovjeka: to je period kada čovjek napušta nomadski način privređivanja
(lov), a započinje sa proizvođačkom zemljoradnjom a, s tim u vezi, sa trajnim
naseljavanjem i gradnjom novog tipa naselja (suhozemnih i nadvodnih), a, isto tako, sa
domestikacijom (pripitomljavanjem) životinja, uzgojem cerealija (ječma, pšenice,
raži), voća (jabuka, kruška, jagoda, lješnik, orah, kesten), a, također, sa
usavršavanjem tehničkih oruđa i oružja (kamena glačana sjekira, kamena i koštana
motika, kameni žrvanj, drveni plug...) i stvaranjem potpuno nove grane privrede -
proizvodnje keramike - pa će upravo po razvoju, usavršavanju i stilizaciji keramike,
austrijski arheolog Richard Pittioni i dati naziv ”keramikum” za neolitsko doba Evrope.
Upravo po otkopanim predmetima od pečene zemlje (keramika), zatim po načinu gradnje
objekata za stanovanje, po načinu sahranjivanja pokojnika i pronađenim oruđem,
oružjem, nakitom i sl., arheolozi najviše i proučavaju praistorijske lokalitete.
U Evropi su od osobite važnosti dva velika neolitska kompleksa: mediteranski
(karakteriziran tzv. impresso- keramikom) i srednjeevropski (srednja Evropa i
zapadno Podunavlje - područje tzv. trakaste keramike, bandkeramik). S tim u vezi,
područje Bosne (geografski prostor) pripada prelaznom kompleksu, dok Hercegovina
ulazi u čisto mediteranski neolitski kompleks.
Lokaliteti starijeg neolita u BiH.: sistematska istraživanja su izvedena na
lokalitetima: Gornja Tuzla (1955. god), Obri I (kod Kaknja), Zelena
pećina i Ravlića pećina (na izvoru Tihaljine). Starijem neolitu
pripadaju donji stratumi u G. Tuzli, Obrima I, Zelenoj pećini, Ravlića pećini,
Žukovićkoj pećini (u Viru kod Posušja), Čairu kod Stoca
i Vukove njive na Raškom polju (Posušje).
Zelena pećina: (otkrivena kao arheološki lokalitet 1955. god.) je prvo istraženo
pećinsko naselje u Bosni i Hercegovini koje je dalo mnogo podataka o starijem
neolitu na našem području. Detaljna arheološka ispitivanja su vršili A. Benac, Đ
.Basler i M. Malez.
Zelena pećina je smještena na vrelu Bune u Blagaju, sa zapadne strane
visoke klisure nad vodom; to je, ustvari, okapina (pripećak) okrenuta ulazom ka zapadu,
podijeljena jednom živom stijenom u dva dijela. Pristup ulazu u pećinu bio je veoma
težak, vrlo strm, a s gornje strane potpuno nepristupačan, pa je, dakle, pećina bila
idealno sklonište za neolitskog čovjeka od neželjenih posjetilaca i atmosferalija. U
samoj pećini nalazila se veća kamena gromada uz koju je neolitski čovjek ložio i imao
otvoreno ognjište.
Hronološko datiranje Zelene pećine ima, kao i ostali lokaliteti starijeg neolita,
mnogo nesigurnosti ali, po svemu sudeći, i po nekim ispitivanjima metodom C14, ovaj
neolitski lokalitet potječe iz 5. milenijuma p.n.e.(okvirno oko 4200 g.p.n.e.).
Keramičke posude iskopane u Zelenoj pećini su grube i monohromno polirane
posude: to su konične posude, trbušaste i cilindrične vaze sa raznovrsnim ornamentalnim
motivima i to:
- utisci prsta i nokta pri izradi (susrećemo ih po čitavom mediteranskom prostoru pa se
zato i zovu circummediteranski motivi)
- motivi klasa
- motivi pletene košare ili motivi izvedeni nekom vrstom školjke.
Ovi posljednji motivi pronađeni na keramici Zelene pećine potpuno odgovaraju
onima pronađenim na keramici u Tunisu ili Zlatnoj obali; neki od navedenih
motiva se opet slažu sa onima na keramici Sicilije ili istočne obale Apeninskog
poluostrva. Prema svemu tome, zaključujemo da je neolitska grupa koja je nastanjivala
Zelenu pećinu bila potpuno ovladala grubom keramikona impresso- stila, i to kada
se taj stil izvedbe u keramici bio dobrano raširio po Mediteranu.
Keramika Ravlića pećine je nešto uproštenija od one u Zelenoj pećini,
odnosno nema onoliko ukrasa kao keramika Zelene pećine.
I u kompleksu Obri I i u Zelenoj pećini su pronađeni ostaci ljudskog
skeleta koji nam govore puno toga u kakvom je religijsko- psihološkom stanju bio
neolitski čovjek ovih naseljenih stanica. Tako su u Zelenoj pećini pronađeni
ostaci lubanje i udova jedne mlade ljudske individue, tačnije kosti djeteta u dobi od oko
5 godina starosti. Slični ostaci dječjeg skeleta su otkopani i u naselju Obri I a
u oba lokaliteta su sahranjena djeca u sklopu samog naselja, a ne van njega. Po tim
nalazima, u oba slučaja se očito radi o kultnom žrtvovanju male djece! Dakle, neolitski
je čovjek prinosio ljudsku žrtvu iz svoje sopstvene porodice radi prosperiteta budućeg
staništa kojeg je osnivao, ili u nekim jako kriznim situacijama (bolesti, teške
elementarne nepogode i sl.). Da se sigurno radilo o ljudskom kultnom žrtvovanju svjedoče
i pronađeni ostaci kultnih posuda (ritona) na četiri noge (dijelovi takve jedne posude
su otkopani u Zelenoj pećini) čije je dno bilo premazano crvenom bojom, a poznato
je da je crvena boja za neolitskog čovjeka bila inkarnacija života. Da li se tu radilo o
kultu vode, domaćeg ognjišta, plodnosti okolnog tla ili sl., nije tačno utvrđeno.
Tokom srednjeg neolita Zelena pećina je i dalje ostala stalno ili povremeno
naseljeno stanište, a to je period ”kakanjske grupe”, ”vinčanske grupe” u BiH itd.
Tokom mlađeg neolita dolazi do većeg priraštaja stanovništva diljem Balkana. U
ovom periodu u centralnoj Bosni (uglavnom u porječju Bosne) nastaje
najpoznatija ”butmirska kultura” (ime dobila po prvom i
najvećem neolitskom lokalitetu Evrope, Butmiru kod Sarajeva) obilježena lokalitetima
i u Kraljevinama kod Novog Šehera, Obre II kod Kaknja, Nebu kod Travnika, Okolištu u
Donjim Moštrama, Brdu u Kiseljaku. Napomenimo samo da je butmirski stil veoma poznat
po geometrijskom ornamentalnom stilu izrade keramičkih vaza, tad se javljaju neolitske
plastične figure od pečene zemlje sa predstavama nepoznate boginje plodnosti.
U tom periodu Zelena pećina pripada tzv. ”lisičićkoj grupi” nazvanoj po lokalitetu Lisičići
kod Konjica) a danas je taj lokalitet potopljen vodom Jablaničkog jezera)
pa je, po arheološkim ostacima, nepobitno utvrđeno da su stanovnici Lisičića i
stigli iz smjera Zelene pećine dolinom Neretve.
Mada je imala dodira sa ”butmirskom kulturom”, ”lisičićka grupa” imala je i svoje posebnosti a
to su prije svega geometrijski motivi na keramici (trouglovi, trake, rjeđe spirale) ali i
astralni motivi (polumjesec, sunce, zvijezde) što je bio rezultat njegovanja astralnih
kultova (solarno- lunarni kult). S tim u vezi, a po arheološkim nalazima, može se
zaključiti da je ”lisičićka grupa” (a samim tim i Zelena
pećina iz perioda mlađeg neolita) pripadala jednom mnogo širem kompleksu koji je
obuhvatao južni Jadran i sliv Neretve (za što potvrdu daju nalazi s potpuno
srodnim kulturnim stilom sa Hvara, Korčule, Lastova) ali, u širem smislu, i Sicilija
pa i Malta. Razumljivo, to nije bio jedan jedinstveni kulturni kompleks nego je
imao podosta svojih lokalnih varijanata, ali je bilo i dosta srodnih kulturnih elemenata.
Tako npr. u Ravlića pećini nad Tihaljinom (u stratumu II) su arheološki
nalazi pokazali da taj stratum pripada hvarskoj varijanti tog šireg mediteranskog
stila; isto tako, kultno žrtvovanje male djece je potvrđeno i u Ravlića pećini,
Zelenoj pećini, na Hvaru, Lastovu, ali i u dijelovima kontinentalne Grčke...
Po svemu izloženom, Zelena pećina u Blagaju spada (uz butmirsku kulturu, Lisičiće,
hvarsku varijantu Ravlića pećine II) u najljepše i originalne stilove neolita u BiH.
Naravno da je Butmir i ”butmirska grupa” najpoznatiji kulturni kompleks
neolita u Europi.
Kakvim jezikom je komunicirao, kakva je bila psihologija tog ”našeg” neolitskog stanovnika Zelene
pećine, kakve je strahove u sebi nosio, kako je gledao na svijet oko sebe... na ta
pitanja nauka će i dalje ostati dužna detaljne odgovore. Po dosadašnjim arheološkim
ostacima i nalazima on se svakako bavio uzgojem pojedinih vrsta žita, voća i povrća,
imao je svoj fond domaćih životinja, lovio ribu u obližnjoj rijeci i prehranjivao sebe
i svoju porodicu. Naravno da je komunicirao sa susjedima (arheološki nalazi potvrđuju
dodire između pojedinih neolitskih grupa), ali taj jezik je ostao nepoznat. No, po
stratigrafskim ostacima u mnogim neolitskim lokalitetima, pouzdano možemo utvrditi da je
neolitski čovjek u BiH živio u tradiciji zatvorene rodovske organizacije, mirnim
životom u zatvorenim seoskim naseljima bez ratnih sukoba, gotovo pacifistički mirnim
načinom života. O tome nam daju potvrdu iskopine jer nigdje nije utvrđeno iznenadno
napuštanje ili spaljivanje naselja od nekog osvajača (da je bilo takvih sukoba u
slojevima zemlje bi se sigurno našlo tragova tih pojava, kao npr. ugljena, pepela i sl.).
Svaka je grupa živjela mirnim životom baveći se sticanjem dobara za svakodnevni život
kontaktirajući i razmjenjujući robe i iskustva, i takav miran razvoj je trajao sve do
kraja III mil.p.n.e..
Polovinom III milenijuma p.n.e. na evroazijskom prostoru su nastali veliki pokreti, prava
praistorijska ”seoba naroda” čiji je epicentar bilo
područje sjeverno i sjeveroistočno od Crnog mora. Uzroci tih velikih pokreta bili
su, najvjerojatnije, klimatske promjene (koje su izazvale talas sušnih godina),
pljačkaško- ekonomski motivi, ali i potreba tih grupacija za pronzlaskom novih
nalazišta bakra, dakle, to je već period eneolita, odnosno prelaznog doba, doba kad
neolit postepeno ustupa mjesto budućem metalnom dobu. Preko Anadolije, ti su
pokreti bili upravljeni prema centralnoj i jugoistočnoj Evropi, a istovremeno s Pirinejskog
je poluostrva krenuo pohod stanovnika prema Alpskom području. U takvoj
situaciji područje BiH je ostalo većim dijelom pošteđeno teških potresa,
naročito Hercegovina, zahvaljujući kraškoj konfiguraciji tla. No, tim je
pokretima područje BiH na sjevernom, ravničarskom dijelu uz Savu bilo
postepeno zahvaćeno procesom metalizacije, upoznavanjem s bakrom.
Tako je tokom eneolita područje BiH bilo obuhuaćeno s nekoliko kulturnih grupa:
- Badenska grupa
- Lasinjska grupa
- Kostolačka grupa
- Vukodolska grupa
Ne zadržavajući se na analizi tih kultura reći ćemo samo da je Zelena pećina
(kao i Ravlića pećina) bila tad nastanjena pripadnicima ”vučedolske grupe” (ime dobila po
lokalitetu Vučedol kod Vukovara, a to je široka grupa što je obuhvatala u
eneolitu Slavoniju, Srijem, Sloveniju, Donju Austriju, na zapadu do Jadrana).
Dakle, to je vrijeme okvirno oko 2200. do 1800. g.p.n.e. a iz eneolitskog perioda imamo
ostatke vrpčaste keramike u Zelenoj pećini (sa odlikama vrpčaste i cik-cak
ornamentike).
Uopšteno govoreći, prelazno doba u BiH je uništilo butmirsku kulturnu grupu
a nije stvorilo neku grupu njenog nivoa, nego nekoliko više-manje zatvorenih grupa i
takva slika je ostala kroz duži period.
U rano bronzano doba (XVIII-XVI v.p.n.e.) na prostoru srednjeg Jadrana sa
zaleđem javlja se jedna široka kulturna grupa pod nazivom ”cetinska kultura”; koja je obuhvatala Dalmaciju
i jugoistočnu BiH. Osobitosti te kulture su velika pokretljivost njenih pripadnika
(pretežno stočarskog karaktera), novi tip naselja, odnosno gradine utvrđene kamenim
zidom ili suhozidom; način sahranjivuanja pokojnika je ispod grobnih humki (gomile,
tumul) i, to najčešće u zgrčenom položaju i u sanduku složenom od velikih kamenih
ploča, keramička proizvodnja je obilježena tzv. ”grubom keramikom”...
Zadnji vijekovi II milenijuma su izazvali one tako dobro poznate pokrete, nemire i
pohode ratničkih naroda poznate pod imenom ”pohodi naroda s mora”, koji su srušili Hetitsko
carstvo u Maloj Aziji, Kretsko- Mikensku kulturu, porušili brojne
gradove Male Azije, Sirije, Palestine, uzdrmali Egipat...
Ti su pokreti, sasvim prirodno, bili uzrok velikih promjena na Balkanu, pa i u BiH
jer su sjeverne dijelove BiH (do srednjeg toka Vrbasa i Bosne)
naselili zapadnopanonski stanovnici. Južnije od Glasinca i Sarajevskog polja,
nastavljala se više- manje mirna konsolidacija i klasno- rodovska diferencijacija. Od
naselja iz tog perioda poznata su: Velika Gradina u Varvari na vrelu Rame, Debelo brdo
kod Sarajeva, Glasinac, a u Hercegovini Veliki Gradac u Privali iznad Buškog blata,
Trostruka gradina u Sovićima (Grude), gradine Nečajno i Krstine kod Posušja...
Prvi vijekovi I mil.p.n.e. i u BiH su konačno donijeli upoznavanje i upotrebu
gvožđa, pa je BiH ušla u željezno doba i Zelena pećina je konačno
napuštena kao stanište.
Sredinom I mil.p.n.e. u BiH se privodio kraju proces formiranja jedne široke
kulturno- etničke zajednice koja će kasnije od grčkih i rimskih pisaca
biti nazvana Iliri (Illyricum).
LITERATURA:
1. Dr B. Gavela: ”Praistorijska
arheologija”, Beograd, 1956. god.
2. Đ. Basler, A. Benac, B. Čović: ”Kulturna histrija BiH”, Sarajevo, 1984. god.
3. A. Benac: ”Studije o kamenom i bakarnom
dobu i sjeverozapadnom Balkanu”, Sarajevo, 1964. god.
4. Prof. Dr E. Imamović - predavanja na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.
5. Stručni savjeti Dr Zilhe Kujundžić-Vejzagić iz oblasti praistorijske arheologije
(Zemaljski muzej BiH).
|
