o


Home · Info · Arhiva ·
Novi broj · Traži · Linkovi
Redakcija · Pretplata · Kontakt


Broj 131 (42 - nova serija)

Godina XXVI oktobar/listopad 2000.
Prethodna · Sadržaj · Slijedeća

Nerman Pala
ZELENA PEĆINA
Neolitsko pećinsko naselje u Blagaju 


Neolit
(mlađe kameno doba) u Južnoj Evropi započinje okvirno uko 5.000 g.p.n.e, za razliku od Egipta npr., za kojeg O. Montelius tvrdi da ulazi u neolit već oko 20.000 g.p.n.e., ili Krete (Krita) za kojeg A. Evans smatra da je već oko 14.000 g.p.n.e. ušao u neolitsku epohu.

Opće karakteristike neolita:
početak neolita u Evropi obilježava stabilizacija umjerene klime, odnosno nastupa postepeno tzv. Atlantski klimatski optimum, u kojem nastupaju svi oni povoljni uslovi za potpuno novu ekonomsku bazu praistorijskog čovjeka: to je period kada čovjek napušta nomadski način privređivanja (lov), a započinje sa proizvođačkom zemljoradnjom a, s tim u vezi, sa trajnim naseljavanjem i gradnjom novog tipa naselja (suhozemnih i nadvodnih), a, isto tako, sa domestikacijom (pripitomljavanjem) životinja, uzgojem cerealija (ječma, pšenice, raži), voća (jabuka, kruška, jagoda, lješnik, orah, kesten), a, također, sa usavršavanjem tehničkih oruđa i oružja (kamena glačana sjekira, kamena i koštana motika, kameni žrvanj, drveni plug...) i stvaranjem potpuno nove grane privrede - proizvodnje keramike - pa će upravo po razvoju, usavršavanju i stilizaciji keramike, austrijski arheolog Richard Pittioni i dati naziv
keramikum za neolitsko doba Evrope.

Upravo po otkopanim predmetima od pečene zemlje (keramika), zatim po načinu gradnje objekata za stanovanje, po načinu sahranjivanja pokojnika i pronađenim oruđem, oružjem, nakitom i sl., arheolozi najviše i proučavaju praistorijske lokalitete.

U Evropi su od osobite važnosti dva velika neolitska kompleksa: mediteranski (karakteriziran tzv. impresso- keramikom) i srednjeevropski (srednja Evropa i zapadno Podunavlje - područje tzv. trakaste keramike, bandkeramik). S tim u vezi, područje Bosne (geografski prostor) pripada prelaznom kompleksu, dok Hercegovina ulazi u čisto mediteranski neolitski kompleks.

Slika 1 - Zelena pecina (polozaj na visokoj klisuri)

Lokaliteti starijeg neolita u BiH.:
sistematska istraživanja su izvedena na lokalitetima: Gornja Tuzla (1955. god), Obri I (kod Kaknja), Zelena pećina i Ravlića pećina (na izvoru Tihaljine). Starijem neolitu pripadaju donji stratumi u G. Tuzli, Obrima I, Zelenoj pećini, Ravlića pećini, Žukovićkoj pećini (u Viru kod Posušja), Čairu kod Stoca i Vukove njive na Raškom polju (Posušje).

Zelena pećina:
(otkrivena kao arheološki lokalitet 1955. god.) je prvo istraženo pećinsko naselje u Bosni i Hercegovini koje je dalo mnogo podataka o starijem neolitu na našem području. Detaljna arheološka ispitivanja su vršili A. Benac, Đ .Basler i M. Malez.

Zelena pećina
je smještena na vrelu Bune u Blagaju, sa zapadne strane visoke klisure nad vodom; to je, ustvari, okapina (pripećak) okrenuta ulazom ka zapadu, podijeljena jednom živom stijenom u dva dijela. Pristup ulazu u pećinu bio je veoma težak, vrlo strm, a s gornje strane potpuno nepristupačan, pa je, dakle, pećina bila idealno sklonište za neolitskog čovjeka od neželjenih posjetilaca i atmosferalija. U samoj pećini nalazila se veća kamena gromada uz koju je neolitski čovjek ložio i imao otvoreno ognjište.

Slika 2 - Ornamentalni motivi na keramici Zelene pecine iz starijeg neolita

Hronološko datiranje Zelene pećine ima, kao i ostali lokaliteti starijeg neolita, mnogo nesigurnosti ali, po svemu sudeći, i po nekim ispitivanjima metodom C14, ovaj neolitski lokalitet potječe iz 5. milenijuma p.n.e.(okvirno oko 4200 g.p.n.e.).

Keramičke posude
iskopane u Zelenoj pećini su grube i monohromno polirane posude: to su konične posude, trbušaste i cilindrične vaze sa raznovrsnim ornamentalnim motivima i to:
- utisci prsta i nokta pri izradi (susrećemo ih po čitavom mediteranskom prostoru pa se zato i zovu circummediteranski motivi)
- motivi klasa
- motivi pletene košare ili motivi izvedeni nekom vrstom školjke.

Ovi posljednji motivi pronađeni na keramici Zelene pećine potpuno odgovaraju onima pronađenim na keramici u Tunisu ili Zlatnoj obali; neki od navedenih motiva se opet slažu sa onima na keramici Sicilije ili istočne obale Apeninskog poluostrva. Prema svemu tome, zaključujemo da je neolitska grupa koja je nastanjivala Zelenu pećinu bila potpuno ovladala grubom keramikona impresso- stila, i to kada se taj stil izvedbe u keramici bio dobrano raširio po Mediteranu.

Keramika Ravlića pećine je nešto uproštenija od one u Zelenoj pećini, odnosno nema onoliko ukrasa kao keramika Zelene pećine.

I u kompleksu Obri I i u Zelenoj pećini su pronađeni ostaci ljudskog skeleta koji nam govore puno toga u kakvom je religijsko- psihološkom stanju bio neolitski čovjek ovih naseljenih stanica. Tako su u Zelenoj pećini pronađeni ostaci lubanje i udova jedne mlade ljudske individue, tačnije kosti djeteta u dobi od oko 5 godina starosti. Slični ostaci dječjeg skeleta su otkopani i u naselju Obri I a u oba lokaliteta su sahranjena djeca u sklopu samog naselja, a ne van njega. Po tim nalazima, u oba slučaja se očito radi o kultnom žrtvovanju male djece! Dakle, neolitski je čovjek prinosio ljudsku žrtvu iz svoje sopstvene porodice radi prosperiteta budućeg staništa kojeg je osnivao, ili u nekim jako kriznim situacijama (bolesti, teške elementarne nepogode i sl.). Da se sigurno radilo o ljudskom kultnom žrtvovanju svjedoče i pronađeni ostaci kultnih posuda (ritona) na četiri noge (dijelovi takve jedne posude su otkopani u Zelenoj pećini) čije je dno bilo premazano crvenom bojom, a poznato je da je crvena boja za neolitskog čovjeka bila inkarnacija života. Da li se tu radilo o kultu vode, domaćeg ognjišta, plodnosti okolnog tla ili sl., nije tačno utvrđeno.

Tokom srednjeg neolita Zelena pećina je i dalje ostala stalno ili povremeno naseljeno stanište, a to je period
kakanjske grupe, ”vinčanske grupe u BiH itd.

Tokom mlađeg neolita dolazi do većeg priraštaja stanovništva diljem Balkana. U ovom periodu u centralnoj Bosni (uglavnom u porječju Bosne) nastaje najpoznatija
butmirska kultura (ime dobila po prvom i najvećem neolitskom lokalitetu Evrope, Butmiru kod Sarajeva) obilježena lokalitetima i u Kraljevinama kod Novog Šehera, Obre II kod Kaknja, Nebu kod Travnika, Okolištu u Donjim Moštrama, Brdu u Kiseljaku. Napomenimo samo da je butmirski stil veoma poznat po geometrijskom ornamentalnom stilu izrade keramičkih vaza, tad se javljaju neolitske plastične figure od pečene zemlje sa predstavama nepoznate boginje plodnosti.

U tom periodu Zelena pećina pripada tzv.
lisičićkoj grupi nazvanoj po lokalitetu Lisičići kod Konjica) a danas je taj lokalitet potopljen vodom Jablaničkog jezera) pa je, po arheološkim ostacima, nepobitno utvrđeno da su stanovnici Lisičića i stigli iz smjera Zelene pećine dolinom Neretve.

Mada je imala dodira sa
butmirskom kulturom”, lisičićka grupa imala je i svoje posebnosti a to su prije svega geometrijski motivi na keramici (trouglovi, trake, rjeđe spirale) ali i astralni motivi (polumjesec, sunce, zvijezde) što je bio rezultat njegovanja astralnih kultova (solarno- lunarni kult). S tim u vezi, a po arheološkim nalazima, može se zaključiti da je ”lisičićka grupa (a samim tim i Zelena pećina iz perioda mlađeg neolita) pripadala jednom mnogo širem kompleksu koji je obuhvatao južni Jadran i sliv Neretve (za što potvrdu daju nalazi s potpuno srodnim kulturnim stilom sa Hvara, Korčule, Lastova) ali, u širem smislu, i Sicilija pa i Malta. Razumljivo, to nije bio jedan jedinstveni kulturni kompleks nego je imao podosta svojih lokalnih varijanata, ali je bilo i dosta srodnih kulturnih elemenata. Tako npr. u Ravlića pećini nad Tihaljinom (u stratumu II) su arheološki nalazi pokazali da taj stratum pripada hvarskoj varijanti tog šireg mediteranskog stila; isto tako, kultno žrtvovanje male djece je potvrđeno i u Ravlića pećini, Zelenoj pećini, na Hvaru, Lastovu, ali i u dijelovima kontinentalne Grčke...

Po svemu izloženom, Zelena pećina u Blagaju spada (uz butmirsku kulturu, Lisičiće, hvarsku varijantu Ravlića pećine II) u najljepše i originalne stilove neolita u BiH. Naravno da je Butmir i
butmirska grupa najpoznatiji kulturni kompleks neolita u Europi.


Kakvim jezikom je komunicirao, kakva je bila psihologija tog
našegneolitskog stanovnika Zelene pećine, kakve je strahove u sebi nosio, kako je gledao na svijet oko sebe... na ta pitanja nauka će i dalje ostati dužna detaljne odgovore. Po dosadašnjim arheološkim ostacima i nalazima on se svakako bavio uzgojem pojedinih vrsta žita, voća i povrća, imao je svoj fond domaćih životinja, lovio ribu u obližnjoj rijeci i prehranjivao sebe i svoju porodicu. Naravno da je komunicirao sa susjedima (arheološki nalazi potvrđuju dodire između pojedinih neolitskih grupa), ali taj jezik je ostao nepoznat. No, po stratigrafskim ostacima u mnogim neolitskim lokalitetima, pouzdano možemo utvrditi da je neolitski čovjek u BiH živio u tradiciji zatvorene rodovske organizacije, mirnim životom u zatvorenim seoskim naseljima bez ratnih sukoba, gotovo pacifistički mirnim načinom života. O tome nam daju potvrdu iskopine jer nigdje nije utvrđeno iznenadno napuštanje ili spaljivanje naselja od nekog osvajača (da je bilo takvih sukoba u slojevima zemlje bi se sigurno našlo tragova tih pojava, kao npr. ugljena, pepela i sl.). Svaka je grupa živjela mirnim životom baveći se sticanjem dobara za svakodnevni život kontaktirajući i razmjenjujući robe i iskustva, i takav miran razvoj je trajao sve do kraja III mil.p.n.e..

Slika 3 - Astralni motivi na keramici Zelene pecine iz mladjeg neolita

Polovinom III milenijuma p.n.e. na evroazijskom prostoru su nastali veliki pokreti, prava praistorijska
seoba naroda čiji je epicentar bilo područje sjeverno i sjeveroistočno od Crnog mora. Uzroci tih velikih pokreta bili su, najvjerojatnije, klimatske promjene (koje su izazvale talas sušnih godina), pljačkaško- ekonomski motivi, ali i potreba tih grupacija za pronzlaskom novih nalazišta bakra, dakle, to je već period eneolita, odnosno prelaznog doba, doba kad neolit postepeno ustupa mjesto budućem metalnom dobu. Preko Anadolije, ti su pokreti bili upravljeni prema centralnoj i jugoistočnoj Evropi, a istovremeno s Pirinejskog je poluostrva krenuo pohod stanovnika prema Alpskom području. U takvoj situaciji područje BiH je ostalo većim dijelom pošteđeno teških potresa, naročito Hercegovina, zahvaljujući kraškoj konfiguraciji tla. No, tim je pokretima područje BiH na sjevernom, ravničarskom dijelu uz Savu bilo postepeno zahvaćeno procesom metalizacije, upoznavanjem s bakrom.

Tako je tokom eneolita područje BiH bilo obuhuaćeno s nekoliko kulturnih grupa:
- Badenska grupa
- Lasinjska grupa
- Kostolačka grupa
- Vukodolska grupa


Ne zadržavajući se na analizi tih kultura reći ćemo samo da je Zelena pećina (kao i Ravlića pećina) bila tad nastanjena pripadnicima
”vučedolske grupe” (ime dobila po lokalitetu Vučedol kod Vukovara, a to je široka grupa što je obuhvatala u eneolitu Slavoniju, Srijem, Sloveniju, Donju Austriju, na zapadu do Jadrana).

Dakle, to je vrijeme okvirno oko 2200. do 1800. g.p.n.e. a iz eneolitskog perioda imamo ostatke vrpčaste keramike u Zelenoj pećini (sa odlikama vrpčaste i cik-cak ornamentike).

Uopšteno govoreći, prelazno doba u BiH je uništilo butmirsku kulturnu grupu a nije stvorilo neku grupu njenog nivoa, nego nekoliko više-manje zatvorenih grupa i takva slika je ostala kroz duži period.

U rano bronzano doba (XVIII-XVI v.p.n.e.) na prostoru srednjeg Jadrana sa zaleđem javlja se jedna široka kulturna grupa pod nazivom
cetinska kultura; koja je obuhvatala Dalmaciju i jugoistočnu BiH. Osobitosti te kulture su velika pokretljivost njenih pripadnika (pretežno stočarskog karaktera), novi tip naselja, odnosno gradine utvrđene kamenim zidom ili suhozidom; način sahranjivuanja pokojnika je ispod grobnih humki (gomile, tumul) i, to najčešće u zgrčenom položaju i u sanduku složenom od velikih kamenih ploča, keramička proizvodnja je obilježena tzv. grubom keramikom...

Zadnji vijekovi II milenijuma
su izazvali one tako dobro poznate pokrete, nemire i pohode ratničkih naroda poznate pod imenom
pohodi naroda s mora, koji su srušili Hetitsko carstvo u Maloj Aziji, Kretsko- Mikensku kulturu, porušili brojne gradove Male Azije, Sirije, Palestine, uzdrmali Egipat...

Ti su pokreti, sasvim prirodno, bili uzrok velikih promjena na Balkanu, pa i u BiH jer su sjeverne dijelove BiH (do srednjeg toka Vrbasa i Bosne) naselili zapadnopanonski stanovnici. Južnije od Glasinca i Sarajevskog polja, nastavljala se više- manje mirna konsolidacija i klasno- rodovska diferencijacija. Od naselja iz tog perioda poznata su: Velika Gradina u Varvari na vrelu Rame, Debelo brdo kod Sarajeva, Glasinac, a u Hercegovini Veliki Gradac u Privali iznad Buškog blata, Trostruka gradina u Sovićima (Grude), gradine Nečajno i Krstine kod Posušja...

Prvi vijekovi I mil.p.n.e.
i u BiH su konačno donijeli upoznavanje i upotrebu gvožđa, pa je BiH ušla u željezno doba i Zelena pećina je konačno napuštena kao stanište.

Sredinom I mil.p.n.e. u BiH se privodio kraju proces formiranja jedne široke kulturno- etničke zajednice koja će kasnije od grčkih i rimskih pisaca biti nazvana Iliri (Illyricum).


LITERATURA:
1. Dr B. Gavela:
Praistorijska arheologija”, Beograd, 1956. god.
2. Đ. Basler, A.
Benac, B. Čović: ”Kulturna histrija BiH”, Sarajevo, 1984. god.
3. A.
Benac: Studije o kamenom i bakarnom dobu i sjeverozapadnom Balkanu”, Sarajevo, 1964. god.
4. Prof. Dr E. Imamović - predavanja na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.
5. Stručni savjeti Dr Zilhe Kujundžić-Vejzagić iz oblasti praistorijske arheologije (Zemaljski muzej BiH).


Prethodna · Sadržaj · Slijedeća

Edo Huskovic - Jesen u Rotimlji

Home · Info · Arhiva ·
Novi broj · Traži · Linkovi
Redakcija · Pretplata · Kontakt

Časopis Most je upisan u evidenciju javnih glasila R BiH pod brojem 536 od 30.11.1995.
i oslobođen je plaćanja poreza na promet.
ISSN 0350-6517

Na vrh

Copyright © 1995-2001 Časopis Most · Mostar · Bosna i Hercegovina
Sadržaj obnovljen: 14-05-2004

Design by © 1998-2001 HarisTucakovic, Sweden
oo