Murat Praso
POSTRATNE
MAKROEKONOMSKE
SUPROTNOSTI I IZAZOVI |
Suprotnosti
izmedju potreba privrede i stanovnistva s
jedne strane i ekonomske politike s druge
su najcesci uzrok unutarnjih politickih
trvenja, otpora pa i otvorenih sukoba u
svakoj zemlji pa i u Bosni i Hercegovini.
Daytonoskim dogovorom (DD), kojim su
zrtva agresije i agresor izjednaceni i
stavljeni u istu politicku ravan,
proizvedene su nove suprotnosti. Osim
toga, medjunarodni predstavnici cak i kad
imaju najbolju namjeru da pomognu
rekonstrukciji i razvoju privrede, cesto
nemaju dobrih orijentira jer ne uocavaju
specificne okolnosti u kojima se BiH
nalazi. Ovaj rad ima ambiciju da
ponudi alternativno rjesenje najkrupnijih
makroekonomskih problema u tim,
specificnim, okolnostima. Medjutim,
najprije mora biti objasnjen pristup
problemu.
1. PRISTUP
Za razliku od svih postsovjetskih i
postjugoslovenskih zemalja, Bosna i
Hercegovina je vrlo specifican slucaj ne
samo zbog uzroka i posljedica rata nego i
zbog predratnog ekonomskog sistema. Da
su politicke snage koje su pocele rat
prihvatile reforme zapocete 1989. godine
sve zemlje bivse Jugoslavije vec bi bile
transformisane u najnormalnije evropske
zemlje. Nazalost, zacetnicima
rata bilo je vise stalo do komada
susjedne zemlje nego do blagostanja
vlastitog naroda. Rat se, dakle, dogodio
i jos uvijek traje u dijelu ostatka
Jugoslavije. Filozofski gledano, ovo sto
se dogadja ovdje je sudar dvaju nacina
misljenja: barbarskog - koji vlastito
blagostanje vidi u pljacki i otimacini -
i postindustrijskog koji to isto vidi u
vlastitoj plati i jednakim slobodama.
Daytonski dogovor je
zaustavio otvoreni rat, ali rat traje -
samo su se metode promijenile. Ono sto su
vojnom silom osvojile - vodece
stranke zele ocuvati koristeci
se svim vrstama opstrukcija. Dugorocni
cilj dviju od njih je podjela zemlje i
pripajanje susjednim zemljama.
Samo je jedna orijentisana na
integraciju. Ni jedna od njih ne
razmislja ozbiljnije o najmanje jednoj
trecini gradjana u inostranstvu
ciji je starosni i obrazovni sastav bolji
od ovoga u zemlji, jer uglavnom ne
predstavlja dio glasacke masine tih
stranaka. Ni jednoj od njih nije stalo do
toga da pronadje nacin da zaposli oko
65% nezaposlene radne populacije
jer bi ekonomskim osamostaljenjem oni
poceli da se i politicki oslobadjaju.
Problem nije samo u strankama. Medjunarodni
predstavnici u zemlji ponasaju
se kao posrednici izmedju dviju ili triju
strana spremnih na kooperaciju - kao da
ne postoje njihovi davno zacrtani
ciljevi; ti predstavnici jednostavno ne
zele da kazu istinu. Evropa
je vrlo neodlucna i nije joj
jasno da li zeli Bosnu kao drzavu ili ne.
Kao i obicno, Amerika
prvo pusta Evropu da se uvali u politicko
blato, da bi nakon toga dobila po
prstima. Amerikanci, pak, posebno
oni koji su napravili ovu nakazu od
drzave nikad ne bi pozeljeli da
zive u njoj. Predstavnici
Svjetske Banke nemaju ideje kako
da rijese problem visoko razvijene
socijalne strukture i razorene privredne
strukture, nasjeli su triku privatizacije
i vrte se u corsokaku.
Medjunarodna zajednica i
njene institucije u Bosni s pravom
insistiraju na povratku izbjeglica,
radeci na njihovom smjestaju i zaboravljajuci
pritom drugi, jos vazniji preduslov za
povratak - posao. Tako, umjesto
realnog motiva za povratak - imamo manje
ili vise prinudni. Donacije
se koriste za neproduktivne svrhe, dzamije
i crkve su postale
vaznije od radnih mjesta, mada se pomocu
radnih mjesta moze doci do prvih a pomocu
prvih tesko do radnih mjesta.
S druge strane, mladi svijet
napusta zemlju i negativna
selekcija stanovnistva se nastavlja. Oni
naprosto svoju buducnost vide u
normalnijoj sredini, pokazujuci time da
niti vjeruju nama niti u buducnost Bosne
i Hercegovine. Kakva je, dakle,
ta buducnost, ako je ima? Da bi
se na to odgovorilo moramo se vratiti
predratnim ekonomskim uslovima, ratnim
posljedicama te lokalnim i regionalnim
interesima i strategijama u njoj. |
2. OPSTI EKONOMSKI USLOVI I
OGRANICENJA |
Aktuelna ekonomska situacija posljedica
je predratnog razvoja i rata. Postratna
ekonomska politika ne respektuje to, bilo
zbog nerazumijevanja, zbog strateskih
interesa medjunarodne zajednice ili zbog
interesa medjunarodnih institucija u
Bosni i Hercegovini.
Pet je najvaznijih specificnosti BiH
privrede u odnosu na ostale
postsocijalisticke zemlje. Specificni su
subjekti privredjivanja, vlasnistvo,
razvijenost javnog sektora i ekonomska
kriza koja je prethodila ratu.
2.1 SUBJEKTI PRIVREDJIVANJA
Politicki sistem koji je
definisan u Beogradu predodredio je Bosni
i Hercegovini ulogu kolonije i uskratio
pravo razvoja sektora finalne potrosnje.
Kao snabdjevacko podrucje ostalim bivsim
republikama stalno je pomocu cijena
drzano pod kontrolom, izvlaceci na taj
nacin iz nje dohodak. Ipak,
zahvaljujuci sumskim, mineralnim i
energetskim resursima, uspjela je da
stvori industrijske poslovne sisteme koji
su uspjesno trgovali ne samo unutar bivse
zajednice nego i sa svijetom. Ti
su sistemi nastali daleko prije nego je Michael
Porter, nazivajuci ih klasterima
(clusters), otkrio njihov
znacaj. Njihova finansijska snaga smetala
je i domacim politickim mocnicima, pa su 1974.
godine umjesto prave izvrsili kvazireformu
nastojeci da ih, pod maskom
tehnomenadzerstva, uniste. Ipak, oni su
ostali najvaznijim nosiocima razvoja. Kao
i u drugim trzisnim zemljama ti su
poslovni sistemi predstavljali kicmu
privrede, stvarali preko 80% drustvenog
proizvoda, zaposljavali 85% zaposlenih u
privredi, izvozili 95% ukupnog izvoza i
saradjivali s mnogim svjetski poznatim
stranim firmama. Oni su od
pocetka rata bili prvi cilj agresije.
Napadnuti su i sada s obje strane:
iznutra od strane vodecih politickih
stranaka koje ih pretvaraju u vlastiti
miraz i spolja - od takvih institucija
kao sto je Svjetska Banka i OHR.
Ovi drugi su prosto nasjeli na trik koji
su im podmetnule domace vodece politicke
stranke - vezan za svojinu. Takav
konsenzus u razaranju jedinog realnog
oslonca za brzu i uspjesnu rekonstrukciju
nije vidjen nigdje u svijetu.
Pojasnicemo najprije ulogu i znacaj
velikih poslovnih sistema u vanjskoj
trgovini. Uprkos krizi, koja je u BiH
trajala 12 godina i bila najduza u
posljednjem vijeku, ili mozda bas zbog
nje, bosanska privreda je, upravo
zahvaljujuci velikim poslovnim sistemima
bila medjunarodno konkurentna.
Trgujuci s preko 100 zemalja na svim
kontinentima svijeta, ta je privreda
razmjenjivala robu vrijednosti 1500 USD
po stanovniku u oba pravca. U ovo nije
ukljucena robna razmjena s republikama
bivse SFRJ, niti su u bilans uneseni
rezultati gradjevinarstva koje je bilo
vjerovatno najuspjesnija neto izvozna
djelatnost. Slika 1 dokazuje
da je privreda BiH bila vrlo uspjesno
uklopljena u Evropu koja je u
vanjskoj trgovini BiH ucestvovala s dvije
trecine ukupnog robnog prometa.
Ne samo da je BiH evropska zemlja, nego
je i njena privreda bila integrisani dio
evropske privrede. Preciznije,
bila je integrisana u zapadnu Evropu, sa svim
preduslovima i posljedicama takve
koooperacije. To pokazuje slika 2.
Nedovoljno informisanim moze izgledati
iznenadjujuce, ali privreda BiH
je ostvarivala pozitivan
vanjskotrgovinski saldo, za razliku od
bivse SFRJ kao cjeline. To
potvrdjuje slika 3.
Sasvim je, dakle, jasno da su tome
doprinosili veliki poslovni sistemi u
najvecoj mjeri. Nije, medjutim, jasno
ciji je interes da se razore sva
dostignuca tih poslovnih subjekata tokom
posljedniih cetiri decenije. Cekati da se
postojeca mala i srednja preduzeca toliko
razviju da mogu obavljati
vanjskotrgovinski promet od 3000 USD po
stanovniku znaci izgubiti najmanje dvije
decenije u razvoju. Razumna ekonomska
politika svakako bi morala uz podrsku
malim i srednjim preduzecima
rehabilitovati zdrava jezgra vecih i
velikih poslovnih sistema. Ucesnici u
donosenju politickih odluka uvijek i
svuda su bili i bice odgovorni za bududi
razvoj. Cilj vodecih politickih
stranaka je da ta preduzeca privatiziraju
tako da ona ostanu u svojini stranaka,
kako bi preko ekonomske moci zadrzali
politicku u buducnosti, ma kakav
politicki dres nosili. Nalazimo
se, dakle, u fazi prvobitne akumulacije
kapitala u kojoj su skrupule nepoznanica,
a velika preduzeca su njihov najdrazi
cilj.
2.2 VLASNISTVO
Osim vojne industrije i nesto
infrastrukture skoro sva ostala preduzeca
ukljucujuci banke, osnovani su i
funkcionisali bez intervencija drzave u
vlasnistvu tokom svih decenija razvoja
izmedju dva posljednja rata u BiH.
Relativno slaba dobit tih preduzeca,
uzrokovana u najvecoj mjeri pogresnom
ekonomskom politikom i pratecim mjerama,
prosto su tjerala preduzeca da koriste
domace i strane bankarske kredite za
razvoj, koji su vracani uglavnom drzeci
plate radnika ispod nivoa trzisnih
rezultata i produktivnosti rada. Ako
neko ima stvarno pravo na svojinu u
preduzecu onda to drzava moze biti samo u
mjeri u kojoj je ulagala
"vlastiti" novac u preduzeca i
u mjeri u kojoj je umjesto preduzeca
vracala kredite inostranstvu. Sve ostalo
definitivno pripada radnicima.
Zaboravniji bi trebalo da se prisjete
samodoprinosa za skole, bolnice,
puteve...
Ono sto su stranke na vlasti
zgrabile vec pocetkom rata i proglasile
drzavnom svojinom je zaista zloupotreba,
nastavak ratnog kriminala u jednoj
trusnoj situaciji, maskiranog zakonom. Medjunarodni
predstavnici, dozivljavajuci BiH
kao Sovjetski Savez, u najboljoj namjeri
da razviju privatnu inicijativu, nasjeli
su na ovu podvalu i postali njihovi
saucesnici.
2.3 JAVNI SEKTOR
Kao i u drugim
kvazisocijalistickim zemljama, u prvim
dekadama razvoja poslije Drugog svjetskog
rata Bosna i Hercegovina je takodjer
ulozila veliki napor u osnivanje i razvoj
skolstva, zdravstva, sistema invalidskog
i penzionog osiguranja i osiguranja za
slucaj nezaposlenosti.
Industrijalizacijom se nastojao
kompenzirati rastuci teret javnog sektora
uz masovno zaposljavanje i napustanje
poljoprivrede. To je bio osnovni
ekonomski razlog zbog kog je politicki
sistem bio siroko prihvacen. Primjena skandinavskog
socijalnog modela usvojenog u
bivsoj SFRJ pa i BiH, inace najboljeg ali
najskupljeg u svijetu pa zbog toga
neprimjenjivog u slabo razvijenim
sredinama, jos bi i mogla odrzati
privredu na nogama uz nuznu adaptaciju
trzisnom sistemu privredjivanja.
Medjutim, troskovi drzave,
posebno vojni, koji su po opterecenju
privrede bili treci u Evropi i osmi u
svijetu, bili su onaj kamen o
vratu privrede koji ju je, uz ostalo,
ucinio ekonomski nedovoljno efikasnom.
Oni koji su bili svjedoci teskih
rasprava, o vojnom budzetu u Beogradu
lako ovo mogu potvrditi.
Oni koji, u poslijeratnoj situaciji,
promisljaju rjesenje ovog problema
najradije bi da penzionera nema, da se
djeca i studenti ne skoluju, da se
nezaposleni nigdje ne registruju itd.
Penzioneri se, doduse, mogu postupno
zatrijeti ali 330 hiljada njih je ipak
previse. Moguce je ne registrovati
nezaposlene poljoprivrednike, ali
nemoguce negirati gradsku sirotinju na
biorima i izvan njih. Reducirati pravo na
obrazovanje je daleko opasnije, pogotovu
u tako proletarizovanom drustvu kao sto
je u Bosni i Hercegovini. Dakle,
600 hiljada ucenika i studenata su
realnost i nuznost; 330 hiljada invalida
i penzionera zaradili su svoje penzije i
invalidnine, fondovi su njihovi a ne
drzavni, za realnih 600 hiljada
nezaposlenih proletera drzava mora naci
rjesenje u otvaranju radnih mjesta
umjesto u njihovoj blokadi.
Minimum opste socijalne sigurnosti je vec
gotovo klasican drzavni posao. Kako je,
dakle, moguce da razorena privreda koja
je gotovo na razvojnom pocetku nosi ovaj
teret.
Dodatno, Daytonskim dogovorom
napravljen je jednako skup koliko i
neefikasan drzavno - administrativni
aparat. U postratnoj BiH nista
tako ne cvjeta kao birokratija. Ko ce je
hraniti, ako je za konkurentsku
sposobnost na medjunarodnom trzistu
preduslov da opterecenje porezima i
doprinosima ne prelazi 40%.
2.4. EKONOMSKA KRIZA
Pored opterecenja porezima i doprinosima,
mnoga druga makroekonomska rjesenja
uticala su da je privreda bila nedovoljno
konkurentna i nedovoljno sposobna za
vracanje kredita. Kad je Svjetska
Banka u 1979. godini odbila da dalje daje
kredite bivsoj SFRJ dok ne vrati stare, a
drzava je permanentno jela stednju, kriza
je postala neizbjezna.
Investiciono jako zavisna, privreda je
blokirana a politicke reforme postale
neizbjezne. Tih godina su i bivsa
SFRJ i BiH bile najblize i najpodobnije
transformaciji u punu trzisnu zemlju od
svih postsocijalistickih zemalja, da je
medjunarodna zajednica na adekvatan nacin
podrzala te reforme.
Tokom 12 godina duge krize BDP
po stanovniku u BiH, mjeren unutarnjom
kupovnom snagom smanjen s oko 4500 USD na
3000, iskoristenje privrednih
kapaciteta palo je s oko 65 na
40%. Registrovana nezaposlenost
povecana je s 10 na 25% radne populacije,
a stvarna nezaposlenost je postala veca
od stvarne zaposlenosti. Prosjecna
gradska porodica zivjela je od jedne
slabe plate, polovine jos slabije
penzije, imala najmanje jednog
nezaposlenog i jednog ucenika ili
studenta. U atmosferi galopirajuce
inflacije, s kojom se moze
porediti jedino ona u Njemackoj
pred izlazak nacizma i Hitlera
na politicku scenu, nezadovoljstvo
politickim sistemom da su glasaci
na prvim "slobodnim" izborima
glasali, zapravo, protiv sistema koji ne
zele umjesto za najdemokratskiju
alternativu. Ko uporedi ono sto
su kod nas nove politicke stranke
obecavale u predizbornoj kampanji, s onim
sto su uradile nakon njih lako ce
zapaziti da su biraci prosto
zloupotrijebljeni na isti nacin
kao sto je to ucinio Hitler.
Medjutim, Hitler je znao pravila
ozivljavanja privrede, posebno kroz
razvoj infrastrukture, otvarao je nova
radna mjesta, modernizovao privredu i
stvorio realan ekonomski oslonac, sto
stranke na vlasti ovdje ne znaju ili ne
zele da znaju. Ono sto se kod
nacizma u Njemackoj i nacizma u BiH slaze
je njihova ideoloska orijentacija - od
iste je vrste ali je suprotnog smjera.
3. RATNE POSLJEDICE I POLITICKI
INTERESI
Tokom ovog, ko zna kojeg po redu
krstaskog rata protiv Bosne i Hercegovine
napadnuti su svi njeni resursi.
Ljudski i materijalni. Dogodilo se da je
postojala treca strana koja je bila u
stanju da pobrka kalkulaciju diobe
zemlje. Ta tri podijeljena
interesa egzistiraju i danas i
predstavljaju glavni problem
rekonstrukcije drzave i njene tranzicije.
Sve tri zele da se ucvrste na u ratom
osvojenom prostoru, o trosku ostatka.
Najvaznijim medju njima pozabavicemo se u
nastavku.
3.1. REZULTATI ETNICKOG CISCENJA
Tri su osnovne mjere koristene od strane
dviju agresorskih strana u cilju
politicke i etnicke homogenizacije
prostora: a) sistematski izgon politicke
opozicije u vlastitom etnosu, b)
iseljavanje pripadnika vlastitog etnosa u
tzv sigurna podrucja i c) izgon
pripadnika drugih etnickih skupina s
podrucja pod vlastitom vojnom kontrolom. Prvom
mjerom uvedena je stranacka diktatura,
drugom je prosirena glasacka masina
istomisljenicima, a trecom okupirani
realni materijalni resursi. Rezultat ovih
akcija je 1,3 miliona izbjeglica sirom
svijeta (1), oko 600 hiljada raseljenih
unutar zemlje (2) i etnicko osiromasenje u preostalom
dijelu zemlje (3), kao sto
pokazuje slika 4.
Izgonom jedne trecine
stanovnistva iz zemlje
neposredno ili posredno je
profitiralo stanovnistvo koje je ostalo u
njoj, jer se tom mjerom, uz
ostale jednake okolnosti i pod
pretpostavkom da se nece vratiti, de
fakto podize zivotni standard prisutnog
stanovnistva u istom procentu. Ovdje
opet nalazimo realan ekonomski oslonac
otporu povratku izbjeglica. Ta
morbidna politika veoma je vidljiva
upravo na podrucjima na kojima su etnicka
ciscenja bila najenergicnija, a njeni
delikatniji oblici se osjecaju u
zaziranju domicilnog ili etabliranog
stanovnistva prema povratnicima. Ona se
redovno ispoljava u ekonomski slabije
razvijenim ili u sredinama u teskocama, a
u takvima nije tesko dati politicki naboj
otporu. |
3.2 REZULTATI RATA ZA EKONOMSKE
RESURSE |
Slikom 5 predstavljen je
relativni nivo bruto domaceg proizvoda po
stanovniku (opsti nivo razvijenosti) i po
zaposlenom (kvalitet privrednih subjekata
u cjelini) te brojem stanovnika po jednom
zaposlenom (odnos pokazuje, nacelno,
ekonomsku zavisnost stanovnistva), sve
mjereno stanovnistvom iz 1991. godine.
Apsurdno zvuci, ali da
je mirnim putem izvrsena dioba zemlje
izmedju i danas vladajucih stranaka na
teritorije koje danas kontrolisu, da su
izbjegnuta razaranja i kidanje trzisnih
veza, te da je ostvarena normalna
ekonomska saradnja izmedju tako
formiranih teritorija najvise bi
profitirao bosnjacki etnos. Tamo
se ne nalaze atraktivna preduzeca, ali
koncentracija industrije omogucavala je i
bez etnickog ciscenja 19% bolji
materijalni polozaj tom stanovnistvu i
relativno nize socijalne obaveze
zaposlenih. U najnepovoljnijem polozaju
bi bilo stanovnistvo na podrucju pod
kontrolom HVO zbog slabe
razvijenosti privrede na tom prostoru,
dok bi stanovnistvo na podrucju pod
kontrolom VRS raspolagalo
atraktivnijom privredom, ali imalo
natprosjecno opterecenje socijalnim obavezama.
Slika 6 prikazuje standard
prisutnog stanovnistva, nakon etnickog
ciscenja, uz pretpostavku da privredni
kapaciteti funkcionisu na predratnom
nivou. U poredjenju s predratnom
situacijom Republika Srpska je visoko
profitirala iz etnickog ciscenja - njeni
ekonomski parametri su poboljsani
dvostruko. HVO je podiglo svoje ekonomske
parametre za 60%, a Armija BiH za 25%.
Ovo znaci da sve tri strane mogu
kreirati otpor povratku izbjeglica,
uz aktivnu ili pasivnu podrsku prisutnog
stanovnistva. Sto je veci ratni profit to
je logicnije ocekivati frontaliji otpor.
3.3 RATNE ZRTVE I INTERESI
Sve tri "glavne ili
konstitutivne" nacije i tri
"glavne" religije su
profitirale izgonom, jer bi im standard
kakav god da je bio smanjen za jednu
trecinu ako bi se izbjeglice
vratile. Slika 7 pokazuje o cijem
trosku je to ostvareno.
Izuzimajuci poginule i nestale
koji su platili najvecu cijenu stravicne
ratne politike, izbjeglice i
raseljena lica su socijalna
grupa koja i danas placa danak
ekstremistickoj politici. Nema sumnje da
ce ga oni jos dugo placati, iz najmanje
dva razloga: nedostatka smjestaja i
nedostatka posla. Prvo moze samo do
odredjene mjere ublaziti problem, ali
nece u masovnijem obimu ukloniti
zavisnost od humanitarne pomoci. Takvi,
oni ce i dalje biti predmetom politickih
manipulacija. Tek njihovim i,
jednako, zaposljavaniem domicilnog
stanovnistva moze da se racuna sa
smanjenjem politickih tenzija. Naravno da
ce zacetnici rata, sve
dok imaju politicku moc, u ime vlastitog
naroda ali iz licnih racuna, opstruirati
proces povratka. Pa i kasnije, kao
potencijalni biznismeni sto namjeravaju
postati kroz legalnu ili nelegalnu
privatizaciju. Stoga i
privatizacija i ozivljavanje zdravih
jezgara velikih poslovnih sistema imaju
tako znacajnu politicku dimenziju.
Etnicki gubici apsolutno i
relativno su najvisi u bosnjackom etnosu.
Izgonom je, medjutim, najvice izgubila
demokratija i buducnost. Izgonom su
najprije otjerani protivnici ekstremizma
i pristalice demokratije, a zatim je u
izbjeglistvu formirani bolji starosni
profil, pa je negativnom selekcijom
politicki profil izbjeglicke populacije
nacelno zreliji vani nego u zemlji.
Njihov povratak i ekonomska nezavisnost
(posao) preduslov su, dakle za brzu
demokratizaciju drustva, mada se barem
dvije trecine njih nece vratiti na
ognjista. |
4. LOKALNE I REGIONALNE
STRATEGIJE I INTERESI |
Postoji nekoliko ekonomsko - politickih
strategija i interesa koji proturijece
jedni drugim a temeljeni su na
Daytonskom sporazumu: lokalne,
regionalne, republicko - federaine i
drzavne.
4.1 OPSTINSKE STRATEGIJE I
INTERESI
Opstinama nije dato mnogo
politicke moci. Odgovorne su za
urbanu politiku i praksu, zastitu okoline
i nesto lokalnih poreza. Nikakvi propisi
ne obavezuju niti opstinu niti
vise nivoe vlasti da se
uzdrzavaju od trovanja stanovnistva
nizvodno ili duz ruze vjetrova.
Nicim nije regulisana ekoloska
ravnoteza, pa s ovog stanovista
postoje svi uslovi da Bosna u cjelini
ostane izvoriste ne samo politickog i
bukvalnog zagadjenja sireg okruzenja, iz
prostog razloga sto je populistickom
politickom pristupu data prednost nad
integralnim trzisnim koji podrazumijeva
odgovornost.
Ekoloski problem moze
izgledati nesto udaljen od danasnjeg
trenutka. Mnogo tezi aktuelni problem je otvaranje
radnih mjesta u slabije
razvijenim opstinama. On je dijelom
naslijedjen i buducnost ce biti mracnija,
jer po DD niko ne snosi
odgovornost za razvoj
najsiromasnijih opstina.
Naslijedjene razlike vide se iz slike 8.
Oko 2/3 ukupnog broja opstina imaju, i za
BH uslove, neatraktivnu privredu, a
veliki dio prostora je apsolutno i
relatvno prazan sa stanovista privredne
aktivnosti. Omjer imedju
najslabije razvijene i najrazvijenije
opstine je, sa stanovista
produktivnosti rada 1:12,
a sa stanovista industrijalizovanosti
prostora 1:120. Koje ce to
pokretacke snage moci izvuci najslabije
medlu nerazvijenim, bez obzira gdje se
nalaze?
Mada se podaci odnose na 1990. godinu, jasno
je da ce dalja polarizacija razvoja
dovesti do sukoba interesa slabije
razvijenih s interesima razvijenijih
opstina, koji ce, u odsustvu
etablirane politike regionalnog razvoja,
dovesti do povecanja tenzija.
Slika 9 pokazuje da
situacija nije bolja ni sa stanovista
socijainog polozaja stanovnistva.
Veci gradovi, uz izuzetak
Mostara, uspjeli su da ocuvaju privredne
kapacitete i nesto kontakata s trzistem,
manje opstine su izgubile i kontakt i
preduzeca, pa je rekonstrukcija radnih
mjesta utoliko teza. Socijalna
zavisnost od politickih mjera ovdje je
utoliko veca, a mogucnosti za vodjenje
diferencirane politike prema takvim
opstinama prosto nema. Pri ostalim
jednakim okolnostima problem otvaranja
radnih mjesta bio je i ostao najtezi u
najslabije razvijenim opstinama. Vrlo
nizak nivo drustvenog proizvoda po
stanovniku i stopa zaposlenosti u slabo
razvijenim opstinama naprosto ne mogu
uciniti atraktivnim ove lokacije za
zasnivanje ozbiljnijeg biznisa, bez nekog
oblika opste podrske. Ukoliko se
ona ne etablira, ove ce opstine biti
najprije ispraznjene.
Treba podsjetiti da problem slabo
razvijenih opstina postoji u oba
entiteta. DD ne obavezuje nikakav
nivo vlasti da razvije bilo kakve oblike
podrske najslabije razvijenim opstinama.
On doduse ni ne sprecava etabliranje te
politike, ali je otvoreno pitanje da li
je u okolnostima BiH uopste moguce nju
formulisati i provoditi. Poslijeratna
situacija sugerise da preko polovine
opstina nemaju uslova za vodjenje aktivne
politike zaposljavanja, jer nemaju niti
finansijskih sredstava za razvoj
infrastrukture koja bi podrzavala
otvaranje radnih mjesta niti za pouzdan
privredni razvoj. Ovaj tip strategije
mogu imati jedino najveci gradovi kao sto
su Tuzla, Banjaluka ili Sarajevo
- ovaj posljednji zbog administrativne
strukture i integrisanih
ekonomskopolitickih mjera.
4.2 REGIONALNE STRATEGIJE I
INTERESI
Regionalne strategije i interesi
analogni su opstinskim, samo se
odrazavaju na visem strukturnom nivou.
To se vidi i kad nisu uneseni rezultati
etnickog ciscenja i ratnih razaranja,
kao sto pokazuje slika 10.
Sa stanovista moguce stope
zaposlenosti cetiri od ovdje prikazanih
14 regija (Brcko, Bihac, Drina, i Doboj)
su slabije razvijena podrucja. Tri od
njih pripadaju Republici Srpskoj a jedno
Federaciji. Sa stanovista
regionalne sposobnosti za samokreaciju
radnih mjesta takodjer se cetiri regije
ispoljavaju kao nedovoljno sposobne (Bihac,
Brcko, Herceg - Bosna i Travnik).
Problem je egzistirao i ranije u sva tri
analizirana vojno kontrolisana podrucja.
I da se, dakle, nista nije dogodilo ratom
sva tri podrucja bi morala raspolagati
nekom politikom i mjerama podrske
ekonomski nedovoljno jakim regijama. Rat
je utoliko vise dramatizovao te razlike.
Daytonskim dogovorom je od Bosne
i Hercegovine napravljena tako
monstruozna drzava kakve nema na svijetu.
Ta kvazi - drzava, takva kakva jest, nema
ni prava niti odgovornosti za ono sto se
desava i sto ce se desavati unutar nje,
pogotovu na regionalnom odnosno
kantonalnom nivou. Nije daleko od
pameti da se u regionalnim razlikama i
nemoc politickih struktura da preveniraju
potencijalne nesuglasice nalazi ekonomska
osnova za nove - vece politicke
nesporazume pa i sukobe.
Federacija je
projektovana kao vrlo decentralizovana
drzava sa 10 kantona, od kojih neki od
njih mogu opstati samo teoretski, a Republika
Srpska kao vrlo unitarna u kojoj
ce se razviti sukob izmedju jakog
politickog centra i ekonomski nemocne
periferije. Ni jedan od entiteta
nema odgovornosti za opstanak drzave,
niti su pak organizovane tako da pomazu
jedna drugu, u vlastitom interesu.
Buduci da je trajan interes HVO,
makar koliko to zvanicno bilo negirano,
ocuvanje politickog identiteta Herceg -
Bosne, Federacija nece biti u stanju ni
da izgradi jedinstvenu politiku podrske
opstinama i kantonima u teskocama. U
dezintegrisanoj sredini bez obostrane
politicke odgovornosti za regije u
zaostajanju, suboptimalan ukupan razvoj i
nove politicke nevolje su nuznost. Neki
od naroda ce u njima ponovo biti
okrivljeni za nevolju u kojoj se nalaze,
a politicari ce im ponovo prodavati
maglu.
4.3 PROBLEM VECIH GRADOVA
Razvijeniji od svog okruzenja, ekonomski
centri regija su administrativno -
politicki organizovani na tri nacina:
kao obicna opstina
(Bihac, Travnik, Zenica, Tuzla) u kantonu
(Federacija) ili sjediste
entiteta (Banjaluka u RS) ili
se sastoje od nekoliko integrisanih
opstina (Mostar, Sarajevo). Kad
su organizovani kao zajednica opstina -
tada izvrsavaju i odredjene zadatke
regionalnog karaktera. U suprotnom su
svedene na nivo opstina i tada im je
oduzeta i politicka snaga koju bi morali
imati i negirana ekonomska zadaca koju
realno izvrsavaju. Politicki
isparcelisano, njihovo normalno ekonomsko
zaledje koje ce funkcionisati u tri
gotovo nezavisna ekonomska sistema
postace kocnica i njihovom i razvoju
zaledja. Ovo vrijedi posebno za Mostar
i Banjaluku cija trzista
su znatno prevazilazila njihovo
neposredno okruzenje, a politickom voljom
su pretvorena u slijepa crijeva
ekonomije. Nije mnogo veselija ni
buducnost ostalih vecih gradova, obzirom
na politicku redukciju njihove ekonomske
uloge.
5. MOGUCI MAKROEKONOMSKI ODGOVOR
Paralisana privreda, stanovnistvo
pretezno zavisno od humanitarne pomoci i
donacija, visoko razvijene javne sluzbe i
skupa drzava, moraju biti hitno
harmonizirani u interesu gradjana. Moguca
makroekonomska sredstva za to su
slijedeca:
1. Poresko rasterecenje privrede,
nuzno radi poboljsanja konkurentske
sposobnosti privrede, moguce je bez
dodatnih tenzija rijesiti jedino
dugorocnim kreditima. U relaksiranim
okolnostima, problem rehabilitacije
privrede moguce je rijesiti mnogo
korektnije. Kredite treba usmjeriti
penziono - invalidskim fondovima,
obrazovanju, zdravstvenom osiguranju i
osiguranju za slucaj nezaposlenosti.
2. Sve javne sluzbe pod 1
potrebno je harmonizirati s odgovarajucim
sistemima Evrope, uz obaveznu
primjenu medjunarodno definisanih
minimalnih standarda. Za njih mora biti
odgovorna drzava BiH, a Federacija BiH i
Republika Srpska morale bi se saglasiti
da ce taj nivo standarda ugraditi u
odgovarajuce zakonske propise.
Izjednaceni minimalni nivoi socijalne
sigurnosti, temeljeni na porodici kao
mjernoj jedinici, brze bi integrisali
gradjane nego sto je to u interesu
vodecih stranaka.
3. Fondovi za socijalnu
sigurnost, penzioni i invalidski fondovi,
fond za nezaposlenost i zaposljavanje i
fond za regionalni razvoj morali
bi biti osnovani na nivou drzave radi
koristenja prednosti ekonomije obima.
Fondovi bi trebalo da su tripartitno
vodjeni u skladu s medjunarodnim
pravilima. Ako bi to, zbog
neprihvatljive ali logicne opstrukcije
vodecih stranaka, bilo nemoguce - morao
bi postojati barem egalitarni fond za
intervenciju u kriznim djelatnostima i
podrucjima.
4. Trebalo bi etablirati
Ministarstvo za razvoj ljudskog resursa i
zaposljavanje na nivou drzave,
koje bi bilo odgovorno za primjenu
medjunarodnih pravila igre u ovoj
oblasti, za obrazovanje, zaposljavanje,
povratak izbjeglica i za borbu protiv
diskriminacije.
5. Poreski sistem mora,
jednako za domacinstva kao i za
preduzeca, biti postavljen na
imovinu i prihode kao osnovicu, umjesto
na prihode, na cijelom podrucju
i uvezan u potpun drzavni
informacioni sistem, radi
zastite od zloupotrebe i pojeftinjenja
funkcionisanja drzave u cjelini.
6. Zakon o drzavnim preduzecima
morao bi se reducirati samo na preduzeca
u kojima drzava dokazano ima svojinu ili
prema kojima ima potrazivanja po osnovu
neplacenih kredita. Sva ostala,
a i u pomenutim ima radnicke svojine,
treba pretvoriti u dionicka ili drustva s
ogranicenom odgovornoscu, neposrednom
dodjelom prava radnicima na upravljanje
njima. Dionice treba da
sluze kao dokaz tog prava, a ne kao
sredstvo za manipulaciju njima.
Rehabilitacija, u najmanju ruku zdravih
jezgara, preduzeca moze se ostvariti
dodatnim investicijama, emisijom novih
dionica itd.
7. Zdrava jezgra velikih
poslovnih sistema trebalo bi podrzati
medjunarodnim kreditima,
ukljucujuci Svjetsku Banku jer embargo
nema niti ekonomskog niti pravnog osnova.
Privatizaciju je daleko
jednostavnije izvesti posredstvom
investicija, a izgubljeno vrijeme je
nenadoknadivo.
8. Unitaristicku administrativno
- politicku strukturu Republike Srpske
trebalo bi adaptirati potrebama
regionalnog razvoja, radi povecanja
odgovornosti regija za vlastiti razvoj, a
u populistickoj strukturi Federacije BiH
povecati odgovornost regija za zajednicku
buducnost u entitetu. U obje
strukture potrebno je rahabilitovati
ekonomsko - politicku ulogu ekonomskih
centara, uz policentricnu organizaciju
samih centara.
9. Zakonska infrastruktura u drzavi mora
biti harmonizirana s evropskom.
Za implementaciju evropskih standarda
neophodna je odgovarajuca tehnicka
infrastruktura na nivou drzave, odgovorna
za provodjenje, primjenu i diseminaciju
standarda.
10. Hitno je potrebno raditi na razvoju
trzista novca i kapitala, ukljucujuci
berzu. Evropska Unija mogla bi pomoci
ekspertima, infrastrukturom i edukacijom
kadrova u ovoj oblasti.
11. Neka vrsta Marshallovog plana
koji bi obuhvatio ne samo Bosnu i
Hercegovinu nego za podrucje bivse
Jugoslavije, iskljucujuci Sloveniju a
ukljucujuci Albaniju, bio bi
mnogo snaznije sredstvo ne samo ekonomske
rekonstrukcije regije nego i
demokratizacije tog podrucja. Donacije i
humanitarna pomoc korisnije bi se
usmjerili kroz etabliranje velikih
infrastrukturnih projekata kojim bi se to
podrucje uvezalo u odgovarajuce evropske
sisteme.
12. Iz sigurnosnih razloga i u
interesu gradjana svih pomenutih podrucja
nuzno je vojno prisustvo na ovom podrucju
sve do pune demokratizacije istog.
* *
Izlaganje na Medjunarodnom naucnom skupu
u Tuzli, jula 1998. |
|
