|
Ovim radom zhelim da dam svoj skromni doprinos zashtiti i afirmaciji nishana na podruchju Krajine, u vidu skretanja pazhnje na ovu nedovoljno istrazhenu i prouchenu oblast.
Kulturno-historijski aspekt nishana
Nishan je naziv za nadgrobni spomenik muslimana u Bosni i Hercegovini. Nishan je ustvari vertikalno oblikovano kamenje iznad grobova muslimana chiji oblik je u osnovi chovjekolik.
Rijech nishan je perzijskog porijekla, a znachi cilj, meta, biljeg, odlikovanje, nadgrobni kamen, znak, znamenje.
”… nadgrobni spomenici u Muslimana su nishani. Okolo dzhamije i na grobljima imade ih tolika mnozhina, da bi ih se moglo uz minarete nazvati simbolom Muslimana. To su kameni stupci razne velichine, u pravilu vec'i, a chesto puta i znatno vec'i od chovjeka. Nishani za mushkarce su masivni, pa imadu na vrhu turban ili fes. Zhenski su nishani tanji, a ukras, koji na nijednom nishanu nikada ne fali, mnogo je finiji, nego na mushkim nishanima.”1
Svaka zajednica, ili svaki narod, sahranjuje se na svoj nachin, vec' prema tome kakvo vjerovanje slijedi. Vjerovanje odredjuje nachin sahrane.
Islam se, u sushtini, poistovjec'uje sa monoteistichkim religijama koje propovijedaju vjerovanje u vjechiti zhivot poslije smrti, a razlikuje se od njih po svom jedinstvenom pogledu na chovjeka i njegov zhivot i smrt.
”Svako zhivo bic'e smrt c'e okusiti! I samo na Sudnjem danu dobic'ete u potpunosti plate vashe, i ko bude od vatre udaljen i u Dzhennet uveden – taj je postigao shto je zhelio; a zhivot na ovom svijetu samo je varljivo nasladjivanje.”2
Prostori na kojima se vrshi ukop umrlih predstavljaju specifichne komunalne povrshine, koje osim osnovne namjene ukopa umrlih, imaju kulturno-historijsku, spomenichku, estetsku i pejzazhno oblikovnu funkciju.
Nishani, koji su glavna odlika muslimanskog groblja, su istochnjachkog porijekla. Njihov je praoblik sigurno chetvoro uglasti drveni kolac, a za zhenske nishane i za ploshne nishane na oklopima – drvena daska.
Te drvene spomenike zatekli bi azijski narodi u zemlju nad grobovima svojih pokojnika, a chine to josh i danas u predjelima, gdje se narod pretezhno sluzhi drvetom. Svakako je tu transformaciju iz primitivnih drvenih spomenika u bogato ukrashene kamene nishane potpomagala visoka umjetnost onih naroda, koji su umjetnosti monumentalnih stupaca od davnine posvec'ivali narochitu pazhnju.
Nadgrobna je umjetnost bosanskih muslimana uopc'e umjetnichka grana od neobichne ljepote i vazhnosti, iako je ona gotovo ne zapazhena.
Njezini dotjerani oblici, njezina savrshena tehnika i skoro nedokuchiva fantazija ukrasa odaje prastaru tradiciju te umjetnosti, a u prilog tome ide i to da je ona samo rad priprostih bosanskih klesara.
”Estetika nishana je za evropsko shvac'anje fenomen, jer se svako mora chuditi, kako je moguc'e spomenike od takve visine na vrhu proshiriti, na donjem ih kraju suziti, pa ih bez podnozhja i bez svakoga prijelaza naprosto zasaditi u zemlju.
Ali shto nas najvishe iznenadjuje, jest to, da su nishani, ako ih dobro promotrimo, uistinu plastichne tvorbe, jer im kroz njihove arhitektonske oblike uvijek jasno prodire chovjechji lik, iako je on daleko od svakog naturalizma. Nishani su statuarne i simbolichke personifikacije pokojnika svoje vrsti, a tih gradjanska nadgrobna umjetnost cijele Evrope ne pozna. Njihovo simbolichko proshirenje prema gore, iako je za Evropljana teshko shvatljivo, davno je poznata pojava u umjetnosti istochnih sfera.
Pretjerano veliki turbani, shto ih nose osmanski sultani i velikani na svojim portretima, koji su nam sachuvani, simboliziraju njihovu moc'.”3
Tipovi i oblici nishana
Nishane mozhemo podijeliti u tri osnovna tipa koji su uslovljeni polom pokojnika te godinama starosti i koji su uochljivo razlichiti:
- mushki nishan;
- zhenski nishan;
- djechji nishan.
Svaki od osnovna tri tipa nishana ima svoje varijante i podvrste. Nishan ima svoje dijelove koji imaju svoje nazive, bez obzira shto je nishan isklesan iz jednog komada kamena.
Dijelovi mushkog nishana su:
- glava;
- vrat;
- stan;
- dno nishana (donji dio).
Glava mushkog nishana se radi u dva osnovna oblika; u obliku turbana i u obliku fesa. Oba oblika imaju svoje varijante. Ranije je bilo tachno odredjeno koji osnovni oblik, odnosno varijanta oblika, pripada odredjenoj kategoriji stanovnishtva. Po obliku nishana se mogla utvrditi staleshka pripadnost, naobrazba, vojna hijerarhija, pa donekle chak i starost umrlog.
Vrat nishana spaja glavu sa glavnim dijelom nishana koji se zove stan.
Stan ima oblik stuba kvadratnog ili pravougaonog presjeka s chetiri ravne plohe koje imaju odredjenu namjenu. Obje bochne i zadnja strana popunjavaju se ornamentalnim ukrasima, vegetabilnim, geometrijskim te stilizovanim i vjerno predstavljenim predmetima. Predstave predmeta na mushkom nishanu su uglavnom predstave raznog oruzhja. Na prednjoj strani nishana ispisuje se natpis koji se na nishanima naziva ”tarih” (turska rijech koja znachi rok, chas, doba, povijest, dogadjaj, pripovijest). ”Tarih” na nishanima oznachava povijest umrlog.
Dno nishana (donji dio) se ne obradjuje jer se ovaj dio ukopava u zemlju pa je samo grubo isklesan. Duzhina dna ujedno sluzhi kao oznaka do koje se dubine nishan ukopava u zemlju i njegova duzhina ovisi o ukupnoj visini nishana (shto je nishan vec'i to je proporcionalno vec'e i dno).
Dijelovi zhenskog nishana su:
- gornji dio nishana;
- solufluci;
- stan nishana sa obaveznom pletenicom;
- dno nishana (donji dio).
Gornji dio nishana se pravi u varijantama, u obliku luka ili zaravnjene plohe. Shirina gornjeg dijela nishana skoro uvijek je ista kao i shirina stana.
Solufluci s bochnih strana obavijaju nishan i chine granicu izmedju gornjeg dijela i stana nishana, a na zadnjoj strani se spajaju sa pletenicom koja se spushta vertikalno niz stan. Ovako komponovani asociraju na spletenu zhensku kosu po chemu su i dobili ime.
”… a najljepshi su oni zhenski nishani sa ”solufama”. Solufe su fine vanredno ukusne, pravilne plastichke rezbarije na kamenu, koje sigurno potjechu od drvenih originala, jer podsjec'aju na tokarsku umjetnost Istoka. I ornamenti su pretezhno orijentalni, ali imade medju njima i narodnih ornamenata.”4
Stan zhenskog nishana ima isti oblik kao i stan mushkog nishana. Ornamenti su vegetabilni, geometrijski, te stilizovani i vjerno predstavljeni predmeti. Predstave predmeta na zhenskim nishanima su uglavnom predstave odredjene vrste posuda i stilizovanog nakita.
Dno nishana (donji dio) je isto kao i kod mushkog nishana.
Djechji nishani su izdvojeni kao poseban tip zbog toga shto su u odnosu na nishane koji se dizhu odraslim osobama znatno manji i s manje ornamentalnih ukrasa. Osnovna forma djechjeg nishana je identichna mushkom odnosno zhenskom nishanu, u zavisnosti od pola djeteta.
Vrste i oblici nishana pored gore navedene osnovne podjele, nastale su kao tezhnja da se nishanom oznachi stalezh umrlog kojem je pripadao, a to se postizalo razlichitim oblikovanjem gornjeg dijela nishana (glave nishana).
Po obliku nishana lako se mogla odrediti profesija umrlog i na toj osnovi nishane dijelimo u slijedec'e vrste5:
- Ulemanski nishani (nishani uchenih), gdje razlikujemo, uglavnom dvije vrste turbana: Mushebek turban izveden je u plitkom reljefu od poprechnih prevoja, a koji oznachuje grobove visoko-obrazovanih ljudi kao muftija, muderisa. Ostali ucheni ljudi imaju tzv. Chatal turban ili Turban na pero. To je obli turban, koji je u sredini neshto tanji.
- Dervishki nishani imaju, takodjer, vishe varijanti s obzirom na to kojem dervishkom redu je pokojnik pripadao. Spomenici shejhova i dervisha mevlevijskog reda karakteristichni su po turbanu sa nekoliko horizontalnih prevoja, preko kojih opet ide jedan ili vishe uzduzhnih prevoja. Nishani pripadnika nakshibendijskog reda su poput chunja, pri chijem dnu je jache istaknut horizontalni prevoj, a nishani kaderija su takodjer sa oprugama koje idu od vrha prema donjem dijelu chunja.
- Aginski nishani postavljani su nad grobovima aga-serdengechdija, odnosno janjicharskih zapovjednika, a raspoznaju se po tome shto su im turbani pri vrhu neshto shiri, a na oba uzduzhna kraja su vodoravno presjecheni i imaju po vishe uzduzhnih guzhvi.
- Pashinski nishani nalaze se na grobovima pasha, vezira i drugih visokih dostojanstvenika, chiji turbani imaju chetvorostranu, pri vrhu presjechenu piramidu. Njihovi turbani imaju tanke pljosnate prevoje, a ponekad su oznacheni i tugovi.
- Nishani trgovaca, posjednika i inache vidjenijih ljudi imaju turbane u guzhve sa jednim prevojem preko guzhvi.
- Nishani esnafa su po obliku slichni predhodnim nishanima ali su chudnijih dimenzija i bez prevoja.
- Nishani sa fesom javljaju se od 1832. godine, kada su se u Bosni pochele provoditi vojne reforme, pa otada na spomenicima vojnih zapovjednika susrec'emo fesove sa shirokim kic'ankama. Ovaj oblik nishana upravo smjenjuje do sada poznate aginske nishane, dok se ostale forme i nadalje zadrzhavaju.
(nastavic'e se)
____________________
1 Hangi Antun: ”Zhivot i obichaji muslimana u Bosni i Hercegovini”, II izdanje, Sarajevo, 1906. godine.
2 Alu-’Imran, 185.
3 Dr. Petar Knoll: ”O muslimanskoj umjetnosti u Bosni”, Most, Chasopis za obrazovanje, nauku i kulturu, broj 112-113 (23-24 nova serija), godina XXV mart-april 1999. godine, Mostar-Bosna i Hercegovina.
4 Hangi Antun: ”Zhivot i obichaji muslimana u Bosni i Hercegovini”, II izdanje, Sarajevo, 1906. godine.
5 Mehmed Mujezinovic': ”Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine”, knjiga I, str. 14-15, Biblioteka ”Kulturno naslijedje”, ”Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1998. godine.
|