”U Stocu su mline vodenice,
U Stocu su stupe valjalice,
Mline melju, a stupe valjaju”
Ova stara pjesma o stupama i mlinicama jasno nam govori da su mlinice i stupe bile nerazdvojni objekti. Gdje je bila mlinica, tu su bile stupe i badnji, a ako nisu bile skupa, onda su bile negdje u blizini. Ako bi seljak poshao u mlin, onda bi poveo dva konja. Na jednom konju bi bio tovar zhita, a na drugom vunena c'ebad i sukno za pranje i valjanje.
U Stocu na rijeci Bregavi bilo je mnogo stupa. Sve one su funkcionisale do kraja proshlog stoljec'a (do 1992. godine). Pravljene su pored rijeke ili na adama i pravljene su od drvene gradje. To su bili primitivni uredjaji za valjanje i stupanje sukna. Kad bi danas postojale takve stupe, bile bi prava atrakcija i za same Stochane akamoli za strance. Vrlo su jednostavni drveni strojevi, a radile su ogroman i koristan posao za chovjeka. Stupe su se obichno pravile u zgradama, a neke su se nalazile na otvorenom prostoru. Stuparske zgrade zidane su kamenom krechnjakom i malterom. Bile su pokrivene plochom ili crijepom. U dojnjem boju (prizemlje) bile su stupe, a na spratu duc'an sa krilom za sushenje sukna. Duc'ani su obichno imali po dvije prostorije: u jednoj odzhak, a u drugoj bi bile smjeshtene mushterije. I danas se takve prostorije nalaze na Propi kod Buzaljaka. Jedna je zgrada pored ceste i pokrivena je kamenim plochama. U njoj imaju dvije stupe, a u dvorishtu dva badnja. Ta zgrada bila je vlasnishtvo Sule i Dzheme Buzaljka. Na istom prostoru, ali pored rijeke Bregave nalazila se zgrada od kamena, ali pokrivena crijepom. U njoj su bile dvije stupe i dva badnja, jedan je badanj bio u prokopnici (rukavac) ispod te zgrade. Ove stupe bile su u vlasnishtvu Adema i Dzheme Buzaljka-Zmaja.
Da bi se stupe pokrenule, izdvaja se jedan dio vode od rijechnog toka posebnim rukavcima. Ovi rukavci imali su akumulacionu funkciju. Radi postizanja pada, pravljene su brane ili bentovi. Rukavac je pregradjivan sa raznim gradjevinskim materijalima kao shto su kamen, malter, krech i zemlja crvenica. Pregradjeni dio tzv. bent imao je nekoliko otvora (badzha). Voda se slijevala niz zhlijeb (drveno korito) do kola. Preko kola snaga vode pokretala je sve uredjaje za stupanje. Kolo je montirano na vreteno. Vreteno se oslanja na drvenu kladu na koju zhlijebom dolazi voda. U vretenu su ugradjeni drveni hrastovi krstaci za podizanje kola i malja. Na vodene kruzhnice stavljaju se gobelje. Na gobelji su ugradjene po tri kashike (lopatice), tako da ih je ukupno dvanaest. Sukno se polazhe u korito od hrastovog drveta koje udaraju naizmjenichno jedan pa drugi malj. Maljevi su teshki oko 90 kg svaki i u grebenu sastavljeni od tri zupca. Na gornjem dijelu stupe nalaze se gornjice koje nose maljeve. One su napravljene od kljenova drveta da imaju ljepshi i tonalniji zvuk. Kad stupe rade, gornjice jeche kao ratnichki bubnjevi. Njihova jeka chula se na udaljenosti od 3 kilometra. Ta jeka stupa, huchanje vodopada Provalije, miris brashna iz mlinica, te sharenilo boja c'ilima, serdzhada, c'enareva, deka i tepiha stvarale su poseban ugodjaj kod onih ljudi koji su znali shta je stolachka charshija. Bio je to pravi praznik za sva chula, a ne samo za ochi i dushu. Stupe su pravljene od 4 vrste drveta: bagrem, hrast, kljen, murva (dud).
Na pochetku sam kazao da su stupe sluzhile za valjanje i stupanje posebnog sukna (sukno-ruchno tkani proizvodi od vune). U stupama se uredjuje sukno i rasha od vune tkana u chetiri nita, klashnje tkane od 8-9 niti, gunji i guber u 2 nita, himbulje, kabanice i bichalji. Ovi nabrojani proizvodi su od vune i sluzhili su za nuzhne potrebe seoskog stanovnishtva. Stupe su u Stocu imale gravitacionu zonu od 80-100 kilometara uzduzh i poprijeko. Ljudi iz cijele Hercegovine i Dalmacije stoljec'ima su donosili i dogonili u Stolac svoja sukna za valjanje. Valjanje sukna u stupama bilo je aktuelno dotle dok nisu izumrli i posljednji stupari u Stocu, a to se desilo otprilike krajem sedamdesetih godina proshlog stoljec'a. Ostali su samo badnji za pranje suknenih i pamuchnih deka kao i tepiha, a i danas su u upotrebi.
Stuparski zanat ne mozhe se tachno smjestiti u odredjeni vremenski period, a vjerovatno datira iz onog perioda kad su ljudi pocheli da razvijaju odredjena zanimanja. To je otprilike srednji vijek. Stolachki majstori imali su svoje mushterije i s njima su odrzhavali poslovne veze sve do proshlog rata 1992. godine. Najvishe su poslovali sa Podveleshcima od Mostara (Zhulje, Zhuberin, Rabina, Kokorina), sa Nevesinjcima (Zovi do, Odzhak, Kifino selo), sa Trebinjcima (Shumljani, Grmljani, Poljica, Popovo polje, Ravno ) sa Ljubinjcima i njihovom okolinom, te Bilec'anima sa zaseocima. Mushterije iz blizhe okoline Stoca, kao i sami Stochani redovno su dovozili svoju robu na pranje u ove stupe. Sela iz blizhe okoline Stoca su Berkovic'i, Bitunja, Zhegulja, Poplat, Krushevo i druga. Vunene deke prevozhene su kamionima.
U Stocu je nekada bilo jedanaest stupa, a na izvoru Bregave u Dolu dvije. U gradu se ovim zanatom bavilo nekoliko porodica, a najpoznatije su od njih: Buzaljke, Elezovic'i, Turkovic'i i Rizvanbegovic'i. Ove porodice bavile su se i mlinarskim zanatima, a neke i bojadzhijskim. Ovim zanatima josh su se bavile tri porodice u Dolu na vrelu Bregave, a to su porodice Brkic'a, Stolica i Shkrba, a posebno treba istac'i Marka Shkrbu, koji je kasnije otvorio kafanu. U donjem toku rijeke Bregave, u Vidovu polju pored vakufske mlinice u kojoj je radio C'amil Dizdar postojali su samo badnji.
Od Inat c'uprije do Provalija bilo je sedam stupa. Na Pogledu sa lijeve strane bile su stupe Ibrahima Elezovic'a (jedan badanj), Salkana Turkovic'a i Alije Buzaljka. Svi ovi stupari bili su dobre zanatlije, a stupe su im bile na otvorenom prostoru. Salkan Turkovic' imao je stupe pored plazhe Kreshevac. Tu se nalazio njegov duc'an ozidan kamenom i pokriven crijepom. Alija Buzaljko imao je stupe iza mlinice Salke Lete. Tu je bila i kamena kuc'ica (duc'an) pokrivena plochom, a bila je namjenjena za prenoc'ishte mushterija. Poslije njegove smrti stupe je kupio Muho Buzaljko koji je radio i na Propi i u Begovini. Muho je bio profesionalni stupar. On je imao badnje i na Presipu vishe Centrale. Te badnje je koristio kad bi nestajalo vode u donjem toku rijeke Bregave. Njega je naslijedio njegov sin Ibrahim zvani Dzhudzha, koji danas radi kao mesar. Sa desne strane, pored Provalija nalazile su se chetiri stupe. Na pochetku sam rekao da su bile vlasnishtvo Sule, Dzheme i Adema Buzaljka. Na Propije bilo chak pet badnjeva. U Begovini pored vodopada ”Pjene” bile su dvije stupe u zgradi. One su bile u vlasnishtvu Muhe Buzaljka. U dvorishtu ove zgrade iza mlinice bila je jedna stupa i dva badnja. Ova stupa na otvorenom i jedan badanj bili su u vlasnishtvu Nusreta Rizvanbegovic'a. On je imao dvoje stupe i jedan badanj i na lijevoj strani rijeke Bregave ispod kanala za navodnjavanje. Preko puta sadashnjeg restorana ”Centrala” nalazila su se chetiri badnja Alije Premilovca (Olrajt), a sada su u vlasnishtvu njegovog sina Jusufa (Juse).
U Stocu danas ne radi ni jedna stupa. Ostala su samo tri badnja. Jedan badanj u ispravnom stanju nalazi se na Pogledu (Bivshe stupe Alije i Muhe Buzaljka), drugi ispravan badanj je na Propi u stupama Sule Buzaljka. U ovim stupama kao i u mlinici danas radi Ibrahim (Bajre) Buzaljko zvani Batan. On je popravio dedinu mlinicu i radi u njoj. Za takav potez trebalo je mnogo truda i odricanja i za svaku je pohvalu. U Begovini radi jedan badanj. Tu radi unuk Muhe Buzaljka Emin. On pohadja srednju shkolu i ujedno zaraduje sebi dzheparac. Sticanje zanata je od oca, tu se ne polazhe ispit. Danas se u ovim badnjima peru pamuchne deke i tepisi. Ovo je samo jedan mali osvrt i sjec'anje na dobre stare zanate i ljude koji su zhivjeli na vodi i zaradjivali na vodi za zhivot svojih porodica.
U Stocu je danas potpuno unishtena privreda. Ljudi nemaju skoro nikakvih prihoda. Jedina im je moguc'nost da ozhive stare zanate, koji bi mozhda postala turistichka atrakcija. Mlinice i stupe su vrlo atraktivni objekti i trebalo bi ih staviti kao interesantne etnografske spomenike pod zashtitu zakona, odnosno drzhave.
|