|
Osvojivshi Beograd od Madjara 1521. godine, Turci – Osmanlije su ga postepeno naseljavali i pretvarali u kitnjasti orijentalni grad, chija je panorama sa mnogobrojnim munarama izdaleka odushevljavala mnoge evropske putnike i prolaznike tog doba.
Vec' 1571. godine u Beogradu je bilo 27 naselja – mahala.
Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Chelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili Muslimani.
Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila – hamama, oko 7000 kuc'nih banjica – hamama, 6 karavan saraja, 21 trgovachki han i 217 mesdzhida i dzhamija.
Evlija Chelebija je ostavio nazive za 35 dzhamija u kojima je obavljana zajednichka sluzhba – dzhuma i 12 mesdzhida.
Osmanlijski geograf Hadzhi Kalfa, zabiljezhio je 100 dzhamija, a nash poznati uchenjak – orijentalista, rahmetli Hazim Shabanovic', smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 dzhamija.
U Beogradu su tada naseljene 41 mahale (kvarta).
Beograd je vec' koncem XVI stoljec'a, po svojoj ljepoti i velichini, u mnogome nadmashivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Otomanskog carstva. On postaje ”Darol-dzhihad” – Mjesto ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd.
|
Beograd, 1789. godine
|
|
Prilikom prvog austro-njemachkog osvajanja (1688-1690.) mnoge dzhamije su porushene, a one koje su preostale – neoshtec'ene, pretvorene su u hrishc'anske crkve. Za vrijeme kratke osmanlijske vladavine (1690-1717.) mnoge dzhamije su obnovljene, a neke su iz temelja izgradjene.
Kada su austro-njemachke armije pod zapovjednishtvom nadvojvode Evgenija Savojskog (u chijem su sastavu bili vojnici raznih narodnosti: Nijemci, Francuzi, Talijani, Shvicarci, Portugalci, Shpanjolci, Madjari i drugi) po drugi put osvojile Beograd (1717-1739.) zatekle su u njemu oko dvije hiljade stambenih zgrada, mnoge dzhamije, javne banje, hanove i druge objekte.
Vitke munare dzhamija, napose u gornjem i donjem dijelu tvrdjave, bile su porushene kako bi panorama grada izgledala vishe evropska. Mnoge dzhamije su pretvorene u crkve raznih hrishc'anskih redova koji su doshli zajedno sa vojskom i doseljenim zhivljem: ”trinitarci”, ”franjevci”, ”jezuiti”, ”minoriti” i Jermeni katolici. Trinitarci i franjevci su dobili po dvije dzhamije da preurede za crkve, kapucini, jezuiti, minoriti i Jermeni katolici po jednu. Ostale sachuvane dzhamije su upotrijebljene za vojne magazine, kao i za uskladishtenje soli, sijena i poljoprivrednih proizvoda, a jedna je upotrebljavana za vojnu bolnicu. Tada u Beogradu nije bilo muslimanskog stanovnishtva, jer je na osnovu chlana III ”ugovora o kapitulaciji od 18. augusta 1717. godine...” dozvoljeno cijelom garnizonu da se povuche slobodno i sigurno sa zhenama i djecom, oruzhjem i prtljagom uz udaranje dobosha i sa razvijenim zastavama, shto se odnosi i na stanovnishtvo, koje zheli da izidje u isto vrijeme, ma kakvog da je polozhaja, vjere ili narodnosti, kao i ranije roblje koje je primalo islamsku vjeru prije opsade.
Poslije pobjede nad austro-njemachkom vojskom 1739. godine kod Grocke, Osmanlije su ponovo zagospodarile Beogradom, i njime vladale 50 godina (1739-1789. godine). Za to vrijeme oni su popravili mnoge oshtec'ene i povratili u prvobitno stanje mnoge dzhamije pretvorene u crkve, izgradili su i mnoge nove dzhamije.
Prema nekim savremenicima, u Beogradu je 80-tih godina XVIII stoljec'a bilo 50 dzhamija. U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, izmedju 60 hiljada austro-njemachkih vojnika, koje je predvodio 74-godishnji marshal Laudon i 9000 Osmanlija branilaca grada, na chelu sa Osman-pashom i u toku okupacije (1789-1791. godine) stradalo je 30 dzhamija.
Svishtovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car morao je prepustiti Otomanskoj imperiji Beograd, Shabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen. U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporuchnik Brush 1789. godine, ucrtano je 15 dzhamija, ali sve nisu identificirane. U tom planu nije naznachena Batal dzhamija, koja je bila locirana u blizini sadashnje Savezne narodne skupshtine. Taj se broj dzhamija uglavnom odrzhao do Prvog srpskog ustanka.
U toku borbi za oslobodjenje Beograda 1806. godine, mnoge dzhamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su svinje zatvarane (drzhane), jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a Karadjordjevic' je mnogim turskim zhenama ”koje su nemilosrdno i nechovjechno vojnici ostavljali nage... ukazao milosrdje i odredio im dvije dzhamije za stanovanje”.
Povratkom Osmanlija u Beograd, pochinje se sa obnavljanjem i popravkama manje oshtec'enih dzhamija, dok sa obnavljanjem vishe oshtec'enih i poluporushenih u minulim ratovima nije moglo da se otpochne zbog tadashnjih finansijskih prilika u Otomanskoj imperiji, a napose u Beogradskom pashaluku.
Prema Joakimu Vujichu, koji je boravio u Beogradu 1826. godine i, izmedju ostalog, zabiljezhio: ”navodi se do 30 dzhamija koje su najvec'im dijelom batal, porushene i povaljane”.
Srpske vlasti su 1836. godine popisale dzhamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 dzhamija.
Prema pripovjedachu Lazaru Komerchic'u, u Beogradu je bilo: ”na nekih 15-16 dzhemata mahala (kvartova), a svaki dzhemat je imao svoju dzhamiju”.
|
Izgled Dorc'ola, 1846. godine
|
|
Iako je broj dzhamija u Beogradu, u odnosu na ranije periode, mnogo smanjio ”kitnjasta i tanka minareta dzhamija, koja se blistaju na suncu”, unela su Beograd u Majerov univerzum – Leksikon 1838. godine pod naslovom ”Najljepshi vidici svijeta”. Pochetkom rata 1876. godine, gospodin Barbunti – Brodano je zabiljezhio 14 dzhamija.
Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boravec'i u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoshi bilo je 15 munara”. Isti pisac konstatuje 1887. godine ”od 15 beogradskih dzhamija zatekao sam josh samo jednu ’Bajrakli dzhamiju’ (dzhamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodochasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata prepushtenu propadanju; dalje, manja ”Kardzhamija” sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorishta.
Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoshi, do shanca koji potiche iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etnichke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 vazhnija razna objekta, medju kojima 12 dzhamija i tri tekije, kako slijedi:
- Hasan-pashina dzhamija u Donjem gradu,
- Sultan Mehmeda dzhamija u Gornjem gradu,
- Sultan Mustafina dzhamija,
- Ali-pashina dzhamija,
- Bajrakli dzhamija,
- Reis-efendijina dzhamija,
- Laz-oglije dzhamija,
- Jahja-pashina dzhamija,
- Deftedarova dzhamija,
- Laz-hadzhi Mahmuda dzhamija,
- Kizlar-agina dzhamija,
- Bajram-begova dzhamija,
- Shejh Hasana-efendije tekija,
- Shejha Muhameda tekija,
- Shejha Hafiza Mehmedova tekija.
U planu nisu ucrtane dzhamije koje su se nalazile na periferiji varoshi.
Sluchaj na Chukur chesmi, ulichne borbe i bombardiranje Beograda 1862. godine ubrzalo je zakljuchenje sporazuma o konachnom odlasku Turaka iz Beograda i tadashnje Srbije.
Po chlanu 1, stav 2, ”Kanlichkim protokolom od 4.9.1862. godine bilo je predvidjeno: da c'e vjerske gradjevine i grobovi koje ostavlja muslimansko stanovnishtvo, napushtajuc'i mjesta koja je do sada drzhalo, na osnovu vjerskih prava, biti poshtovani sa svima obzirima”.
Po chlanu 1, stav 3, predvidjeno je rushenje jednog dijela varoshi ”nastanjenog skoro iskljuchivo muslimanima radi bezbjednosti beogradske tvrdjave, a Porta se obavezala dati obeshtec'enje i turskim i srpskim vlasnicima”.
Prilikom toga ”chishc'enja” 1863/64. godine porushene su i dvije dzhamije: Sultana Mustafe i Ali-pashe.
Otkupna suma ”u ime sviju naknada” za muslimanska imanja iznosila je, prema ugovoru zakljuchenim sa Portom, 1865. godine 9 milijuna pjastera.
Iseljenjem ”turskog” zhivlja iz Beograda 1867. godine (medju kojima je veliki broj bio slavenskog porijekla sa prezimenima: Bajraktarevic', Boshnjak, Smederevac, Kokic', Islamovic' i druga) pocheo je zhalosni nesluc'eni kraj beogradskih dzhamija. Kako navodi Felix Kanitz ”gde kad bi noc'u sluchajno eksplodirale mine rushec'i dzhamije koje su ometale regulaciju”.
Da je tada bilo boljeg razumijevanja izmedju dva svijeta, istochnog osmanlijskog i zapadnog evropskog, medjusobne koegzistencije, tolerancije i trpljenja, izmedju dviju konfesija - hrishc'anske i islamske, ne bi doshlo do antagonizma, medjusobnog unishtavanja, razaranja i pljachkanja.
Mi bi se danas u Beogradu, divili josh nekom muslimanskom sakralnom objektu – bogomolji, sa visokim munarama, koje bi parale tmurne vidike i opominjale nas da su ih ljudske ruke, a mozhda i ruke nashih daljnih rodjaka gradile u jednom burnom – prolaznom vremenu. Ovako je Beograd neslavno dozhivio sudbinu prije 125 godina, poput ranijih gradova Budima, Gera (Dzhera), Pechuha, Osijeka, Slavonske Pozhege, Iloka, Knina, kao i mnogih drugih gradova srednje Evrope u kome su pod utjecajem ”civilizirane” Evrope prije 300 godina porusheni svi muslimanski objekti osim malih izuzetaka.
To nas vrijeme podsjec'a na danashnje prilike u Bosni i Hercegovini, gdje je pod kontrolom Karadzhic'eve vojske i vojske HVO-a porusheno oko 1000 dzhamija, medju kojima oko 30-tak znachajnijih objekata izgradjenih u XV i XVI stoljec'u, koji su bili pod zashtitom drzhave i UNESCO-a kao vrhunski spomenici kulture.
|
|
Zadnja izmjena: 2004-07-07
ISSN 0350-6517
Copyright © 1995-2008 Chasopis Most · Mostar · Bosna i Hercegovina
Design by © 1998-2008 Haris Tucakovic' · Sweden
|
|