Zdravka Gurović Jeremić
MIRKO KUJAČIĆ |
Ime Mirka
Kujačića vezano je za pojam izrazito angažovanog slikara, buntovnika s paletom.
Uobičajeno je da se njegovo stvaralaštvo dovodi u vezu samo sa pojavom socijalne
umjetosti s one strane Save i Dunava - za čuvenu
cokulu. Pri tom se zaboravlja vrijeme stidljivo nagovještenog zenitizma, začim
tradicionalno realističkog perioda, analitičkog kubizma i snažnog ekspresionizma.
Možda će ova prva retrospektivna izložba povodom 65-godišnjice umjetničkog rada, kada
će se na jednom mjestu naći 160 Kujačićevih djela prikupljenih i
pozajmljenih od mnogih galerija i iz privatnih zbirki, otkriti Kujačića
slikara u novom nepoznatom svjetlu.
”Čast mi je predstaviti
gospodina Mirka Kujačića specimen člana boemskog naraštaja i
slikarskog podmlatka. On je u Parizu, na Monparnasu,
pored kavanskog života, studirao i slikarstvo, a lutao je sa sanjarskom i pomalo
pustolovnom dušom čak i do druge hemisfere. Prijatelj divljih elemenata, mora i hridina,
do danas je ostao u suštini, gotovo i neprijatelj civilizacije, pa ipak je svojim kistom
ilustrovao takve duhovne krize i rascjepe, koji graniče sa razularenošću vizija Van
Goga, ili da uzmem bliži termin s bolećivom osjećajnošću Ignjata
Joba... Samo što ga nikad nije napuštala želja za promjenom, pustolovinama, a
isto tako ni za čašom vina, ugodnim razgovorom, lakom pjesmom i obrokom ribe koju je
obično sam lovio. U skromnosti svojega života znao je da se snalazi najjednostavnije,
skoro ko kakav indijski fakir”.
Bile su to riječi neponovljivog pjesnika i Kujačićevog sabrata
boema Tina Ujevića povodom otvaranja Mirkove izložbe u Sarajevu
1931. godine - riječi koje najbolje svode bilans jednog ”velikog pijanog života”, svega što sobom svojom umjetnošću življenja
nosi Mirko Kujačić.
Njegova umjetnost uspijeva da obuhvati taj donkihotovski,
nepokorni i neumorni život i da ga pretvori u plastični izraz. Stoga impresionira toliki
broj borbi, pobuna i revolta koji se rađaju na štafelaju jednog umjetnika koji
vascijelim životom ne prestaje da potvrđuje tu osobinu. Njegovo slikarstvo otkriva
potisnutu silovitost neobične vrste, Otuda pitanje: ko je u stvari Mirko
Kujačić? Sljedbenik Delakroa, El Greka, Sutina, poklonik antične
skulpture, znatiželjnik zanesen ljepotom stećaka ili
obješenjak kome se dopada da pokaže na platnenoj podlozi poderanu cokulu, da šokira
publiku i uvijek bude u središtu likovnih previranja? Ili je to slikar koji kontinuirano
u čitavom rasponu svog djela omeđenog vremenom dovoljnim za jedan ljudski vijek razvija
i usavršava jedan stil s "predilekcijom za monumentalnost i epski izraz”, za figurativno i
skučeni registar oporih boja?
Ustvari, u pitanju je stvaralac s jedne strane riješen da svoju snagu iskoristi u
društvenopolitičkom angažmanu, i s druge strane odlučna da tu snagu usmjeri ka
traženju sopstvenog izraza viđene stvarnosti. Mirku Kujačiću pri tome
je uspjelo da stvori slikarstvo koje manifestuje koherentnost obje tendencije - slikarstvo
sinteze protesta.
Počeo je smjelo, zadihano s parolama protiv društvenih nepravdi,
protiv l'art d'aparanse, protiv učmalih, oficijelnih izložbi, protiv svih jama i
ljudskih gubilišta. Čudno je u tome da ovaj dugi život u akciji nije ostavio bogat
duhovni testament - sveobuhvatno djelo. Njegova stalna angažovanost, stvaralačka i
ljudska radoznalost, buntovnost i avantura, udaljavali su ga od slikanja pa u dugim
razdobljima nije ni doticao kičicu. Tek sada, uprkos bremenu godina on se dokazuje
djelima koja nose svježinu mladosti i patinu golemog slikarskog i životnog iskustva.
|
Mirko Kujačić |
Kujačićev
slikarski opus možemo uz opasnost koje nosi svaki pokušaj da se cjelovito
umjetničko djelo sapne strogim vremenskim, polarizovati na dva perioda:
od 1929-1935. godine i od 1960. do osamdesetih. Prvi je anticipacija, a drugi
rekapitulacija Kujačićevog ekspresionizma. U prvom se naziru korijeni
koji će afirmisati karakteristike njegovog slikarstva: temperamentan širak potez,
insistiranje na boji, oduševljenje figurom i izražena individualnost. Drugi period, to
je doba zrelosti, nastavljanja i usavršavanja. To je u suštini jedan kontinuum u idejnom
i formalnorn obliku. Otuda je očigledn veza ”Crnogorca” iz 1932. godine i ”Obraza gorštaka” tridesetak
godina kasnije. Ono vrijeme između je slikarstvo niske temperature, faza prelaza,
traženja i stilskih lutanja.
Ekspresionizam oblika Kujačić zadržava dok slika čemerni
život ribara i mornara, divlju jačinu i posnost crnogorskog stijenja, dok oživljava
narodnu mitologiju, dok brazda reljefne površine lica gorštaka i dok islikava masovke
pod snažnim dojmovima omladinskog bunta u zapadnoj Evropi krajem
šezdesetih. Njegova neobuzdana snaga ekstatičnih vizija bez tog ekspresionizma bi
iščilila. Tim prije što je to slikar bujne i jake mašte i što njegova osebujnost
izbija u znaku unutrašnjeg vrenja i nemira i njegove bučne, robusne, raspusne i
plahovite prirode koja kao čudnim ”ralom ili motorom urezuje po platnu bojom” sve što osjeća. On
napada platno širokim i žustrim potezima četkice, dramatično sukobljavajući goruće i
prigušee tonove. Plav, crven i žut, opor i sirav ton izražava tako u boji onaj
gorštački element njegove prirode tako jasno prepoznatljiv u njegovom potezu. U velikoj
hitnji inspiracije stvara ritmove oblika koji ponekad djeluju nedovršeno, ponekad idu do
granica apstraktnog, do pretjerane redukcije i uopštenosti, ali u kojem zadržava
asocijaciju na određeni motiv. Realno kod Kujačića nije nikada
isključeno, već samo mnogostruko preobraženo.
Počinjući ekspresionizmorn i završavajući dramatičnim ekspresionizmom, njegov
izraz bio je čas smirena improvizacija, čas razbuktana dramatika, čas odmjerena
geometrijska cjelina. Tematski Kujačić je epičan, najčvršćim
korijenjem vezan za rodno tle.
”Kao izražajnost njegovo
slikarstvo prošlo je Zenit, pripada istoriji i muzejima... o njemu treba pisati zbog
duhovnog zdravlja i vitalnosti i krepkosti umjetnika i izvjesnih novih specifičnih
vrijednosti”.
Godina 1960. može se smatrati godinom preokreta u Kujačićevom slikarstvu,
kada nastaje prekid sa traženjima i eksperimentirna i kada se uobličava početak posebno
estetske cjeline.
Kujačić je ponovo, po treći put kod Lota pred
njegovu smrt 1962. godine kao posljednji jugoslovenski slikar koji kod
njega boravi. U pismu Katarini Ambrozić od 8.10.1974. godine Kujačić
objašnjava svoj ponovni odlazak. ”Pokazalo se da to nije samo iz sentimentalnosti prema 'svom
nekada', nego da mi je bilo nužno da se otresem teške zaparloženosti u nekom
neslikarskom realizmu”.
Djela iz tog perioda: ”Figura u plavom” (1960.), ”Figura sa Lotovim potezima” (1960.) i serija aktova iz iste godine najavljuju
novo shvatanje.
Kujačić stvara aktove sa blagom geometrijskom stilizacijom,
razrađujući Lotov princip dezagregacije forme bojom i svođenje
kolorističkog registra na dvije-tri primarne boje. U kompoziciji slike figura je
stavljena u prvi plan raščlanjena na kolorističke planove unutar definisanog oblika
koji još zadržava prirodnu formu. Paleta je sužena na toplije tonove: oker,
ružičasto, žuto, crveno. Modelovanje oblika vrši se izbororn boje za svaki plan
posebno. Smišljenim rasporedom kolorističkih partija nagovještava se pokret i određuje
volumen. Treću dimenziju sugeriše geometrijski shematizovanim paravanima.
Za Kujačićevo slikarstvo sedme decenije važi načelo koje je
formulisalo da kod dvodimenzionalnog prostiranja boje ulogu valera preuzima obojeni
crtež, a linija prerasta u konturu da bi definisala određenu formu ili prostor. To
načelo važi i za Kujačićeve kasnije figurativne cikluse kada
maksimalno koristi istobojni crtež u svojim slikama a potiskuje kolorističke vrijednosti
iz ovog perioda.
Mostarski period ili kubistička faza u maniru Žaka
Vilona koju Šeremet naziva ”letvama” označava nov, suptilniji i apstraktniji način
izražavanja - jedan svijetliji impresionistički kubizam. Realni motivi pejzaža Mostara,
Počitelja, Bune javljaju se kao okosnica unutar koje umjetnik raspoređuje
količine boja. Vrlo precizan crtež, grafički tačan, definiše formu, ritmuje planove i
konstruiše ambijent. Jedinstvo slike je sada više u jedinstvu tonova, valera,
kompozicionalno organizovani u vidu trougla.
U tom novom prosedeu dominiraju plastični činioci violetno-zeleni tonalitet,
akvarelni nanos, a ne gust impast i geometrizacija predmeta i masa. Sve skupa to ističe
osjećanje ravnoteže, čvrstine i čistote koju odaju ove slike.
Nakon prve izložbe sa ovom tematikom u Sarajevu 1963. godine
pojavila se kritika koja precizno objašnjava karakter promjene. Vrsni znalac Kujačićevog
slikarstva Rade Prelević tim povodom u časopisu ”Most” ističe: ”Slikajući predjele
Mostara, Bune i Počitelja on nije više izgledao onako robustan i patetičan nego prije
nekakav lirski sanjar koji nas podsjeća na simbolističke pjesničke slike...
Odsustvo ljudske figure, statičnost pejzaža, ledeni mir izražen nijansama bjeličastih
i modričastih boja davali su osnovni ton slikarstvu Mirka Kujačića,
ali uza sve to te slike su nagovještavale jedno novo nadahnuće”.
Transponovanje prirode i objekata u nove geometrijske odnose najefikasnije je i
najdosljednije u djelu ”Bukovi na Buni” iz 1964. godine, a nije manje impresionantna ni
slika ”Oro” iz 1963. koje potvrđuju Kujačićev
prefinjeni osjećaj za boje i njene mogućnosti.
Motivi iz hercegovačkog podneblja koliko god da su zanimljivi u
samom početku zbog raznovrsnosti u likovnom izražavanju, toliko kasnije pate od
izvjesnog kolorističkog, kompozicionog i motivskog ponavljanja. Najčešće se smo
mijenja ugao slikarovog posmatranja ”Počitelj” (1964.), ”Počitelj s ade” (1961.), ”Počitelj sa Kule” (1962.), ”Bišćevića ćošak” (1962.).
Na novim platnima ”Hercegovino, baštino plemenita” (1976./77. godine) Kujačić je
pokušao da oživi istorijsku tradiciju i nasljeđe, da ujedini srednjovjekovne
vrijednosti i slikarsku materiju, u kreativnom smislu, da pomiri lirizam i arheološku
strast sa slobadom stvaranja.
Monumentalni bogumilski spomenici - stećci sa kojima se susretao
u svom devetogodišnjem konzervatorskom radu postali su tema novog ciklusa. Naivni,
plošni, stilizovani motivi, njihova simbolika i jednostavnost, zanimljivost sadržaja i
ljepota klesarskog zanata na ovim sakralnim spomenicima bili su podsticaj za stvaranje
novih, veoma neobičnih djela u kojima preovladava plava boja. Kujačić
uvodi akcenat samo jedne dominantne intonacije plave boje slično tendenciji fovista
od 1907. godine. Potezima plave u plavoj različitog intenziteta modeluje oblik na nov
način, stvara valerske gradacije jedne boje. Tako iz veoma dekorativne plohe stećaka na
slici izranjaju stilizovane figure plesačica, konjanika te razni scenski i geometrijski
motivi. Sasvim rijetko, kao na slici ”Turnir” iz 1970. godine, iz te tonske jednoličnosti
bljesne akcenat crvene boje. Djela iz ovog ciklusa ”Konjanik” 1966., ”Dobri Radivoje” iz 1967. godine a posebno ”Plesačica” nose i
jednu ekspresionističku notu, čak jako izraženu crnu konturu.
Kujačićevo slikarstvo je dublje i bitnije vezano za Hercegovinu.
Bjelina, ogoljeli pusti predio, svijet kraša sa plavo-zelenom Neretvom i
žarkim mediteranskim suncem, kao nešto zavičajno posebno ga privlači
i uzbuđuje. Ciklusu ”Zamaha” prethode dvije kompozicije ”Maj I” (1968.) i ”Maj II” (1968/69.). 1968. godine nastaje i drugi ciklus ”Goloruki” koji
proističe iz zamaha i koji simboliše grupe deformisanih muških i ženskih aktova u
grčevitorn pokretu.
Deformacija stilizovane golotinje, produžena figuracija, ružičasti inkarnat
snažnim potezom četke postaje neka materija jedinstva, boje i volumena. Kujačić
je potisnuo kolorističke vrijednosči i sveo paletu na jednu dominantnu violetnu
harmoniju. Ovakva monohromija stvorila je mogućnost da se oblik modeluje na nov način.
Ulogu valera preuzeo je obojeni crtež. Različiti potezi jedne boje u istoj boji,
violetne u violetnoj, definišu antropomorfne oblike i imaju karakter modelacije. Violetna
boja stoga ima značenje i linije i tona i površine, što sve doprinosi da se intenzitet
boje istakne i postigne utisak valerske raznovrsnosti. Kompozicije ”Golorukih” donose
novost u formi triptiha i poliptiha. Zbog toga u njegovom slikarstvu ima elemenata
apstrakcije, nedovršenosti što dolazi dobrim dijelom kao rezultat žestokog postupka i
slikarevog temperamenta koji nastoji da savlada platno u jednom dahu.
Radovi iz ovih ciklusa figurativnih kompozicija pokazuju zrelost
Kujačićevog stvaranja, znanje i sigurnost u izvođenju ljudske figure. Oni
predstavljaju poseban trenutak u njegovom slikarstvu kada dolazi do sinteze njegovog
stvarnog angažovanja i slikarskog transponovanja akcije. Unutrašnja borbenost dobija i
spoljni slikarski gest kojim se ona ostvaruje. ”Da su preglednije komponovani - piše Pavle
Vasić - predstavljali bi jednu novu mogućnost za monumentalno - herojski stil u
našem zidnom slikarstvu”.
”Ovo vrijeme ”Golorukih”, ”Zamaha”, ”Obraza gorštaka” mogli bismo
nazvati drugom mladošću umjetnikovom: u njemu je on svoj predratni ekspresionizam doveo
do bijelog usijanja”, primjećuje u predgovoru kataloga Umjetničke
galerije BiH Azra Begić. |
|
