Ovaj kratki ogled o prevodilaštvu kao vještini mogućeg i potrebi za nabiranjem novih
iskustava, valja započeti parafrazom opaske Džordža Štajnera, koji kaže da su
prevodioci ljudi što jedni drugima pružaju ruke opipavajući prostor, dok tumaraju u
zajedničkoj izmaglici. Očito je da prevodilaštvo nije bez urođenih mana i zamki, ali
ono na određeni način restruktuira i mijenja ljude i teme, i njihove međusobne odnose.
Prevodilaštvo nas upoznaje sa novim kodovima pisanja i govora i, na kraju, označava
mogućnost izgrađivanja drugačijeg odnosa prema pitanjima i problematici vavilonske kule
jezičkog mnoštva.
Prevodilaštvo o kojem je riječ u ovom tekstu, nije više ona izolovana đelatnost
usamljenika, relativno beznačajna i marginalizovana aktivnost, kakvom je smatrana tokom
ranog XX vijeka. To je bilo vrijeme u kojem je preovladavala moda uske specijalizovanosti
u određenim poljima đelovanja i doba kada je neprikosnoveni primat pripadao kultu "originalnosti".
Ova umjetnička grana prestaje da bude viđena kao marginalna aktivnost tek onda kada se
ona shvati i prihvati kao konverzija (verzija) određenog štiva. U ovom pogledu,
očigledno je da postoje različite prevodilačke prakse. Jedna je poznata kao metafraza, u kojoj se riječ po riječ i red po red
prevode na drugi jezik. Druga je praksa parafraze,
koja ne poštuje striktno značenje riječi u originalnom tekstu, već pokušava
obuhvatiti širi smisao. Konačno, poznata je i praksa imitacije (u Horacijevskom smislu), gđe prevodilac
nije obavezan značenjem originalnih riječi i njihovim smislom u izvornom materijalu.
Ovđe, prevodilac pozajmljuje, prilagođava i konstruiše opšte naznake proizašle iz
originala, na način koji njemu odgovara.
Termini kao što su prevod, traducion, i uebersetzung, na kraju krajeva, nas obavezuju da
prenosimo nešto iz jednog jezika u drugi, jednog teksta u drugi i jednog lingvističkog i
značenjskog koncepta u drugi. Gotovo da i ne treba podsjećati da su navedene forme
prenošenja iz jednog jezika, discipline, kulture ili teksta u drugi, oduvijek bili dio i
dar Zapadne poetike, književnosti i akademske prakse. Ono čega se ne prisjetimo tako
često, jeste činjenica da je prevod sobom oduvijek nosio nove koncepte, nove žanrove i
nova oruđa. Istorija prevoda i prevodilaštva jeste istorija kreiranja i uobličavanja
dominantnih tonova jedne kulture u odnosu na drugu.
Prevod je istovremeno i dvojstvo i kategorija, pošto je početni uslov njegovog opstanka
i postanka činjenica da postoje najmanje dva jezika, dva štiva, dva pisca. Jedan
omogućava onom drugom da bude čitan, da komunicira i postoji. Suprotno mitovima o
nevidljivosti i sporednoj ulozi prevodioca, konstruisanim početkom ovoga vijeka, jasno je
da sam prevod ne bi mogao postojati bez napora prevodioca da obilježi znakove i kodove
drugog jezika i drugog štiva. Dok čitamo prevod, čitamo jedan jezik, čujemo i
razumijemo jedan tekst kroz koji nam se obraća glas onog drugog. Originalni tekst nije moguće promijeniti
i uništiti prevodom iako, striktno govoreći, ove dvije verzije (original i prevod)
nijesu, niti mogu biti identične. ZahvaljujućI prevodiocu, izvorni tekst živi dvostruki
život, u sopstvenoj jezičkoj pokrivci i u lingvističkom okviru koji mu nudi prevod.
Postoje dva načina da se pristupi temi očuvanja osnovnog (originalnog) štiva, tog
primarnog glasa i prečata koji se neminovno modifikuje u prevodu. Jedan od načina jeste
da se prevođenje materijala shvati kao kreiranje prostora u kojem najmanje dva jezika,
dva teksta i dva pisca bivstvuju u čvrstoj međusobnoj vezi. Ako se povedemo normama
dekonstruktivizma, prevod se ne bi mogao sasvim razlučiti od originalnog teksta, i
obrnuto. U okvirima ovog koncepta, prevod u sebi sadrži onaj magični trenutak neodlučnosti, po istom principu po kojem
funkcioniše dekonstruktivistički prilaz čitanju. Drugim riječima, dok iščitavamo
prevedeni tekst, ne možemo uvijek biti sigurni čiji glas čujemo - prevodiočev ili onaj
autora originala. Naravno, problematični aspekti ovakvog spajanja tekstova postaju
očigledni kada pokušamo razlučiti bezbrojne lokalne, etničke i političke reference i
pitanja koja originalni tekst sobom neminovno nosi. To su pitanja odnosa i shvatanja
kategorije drugog, i mogućnosti suživota sa drugim u prostoru kreiranom kroz prevedeni tekst.
No, ova čitalačka neodlučnost i nesigurnost u to ko nam se, u stvari, obraća u
prevedenoj verziji, samo pojačavaju i produbljuju prevodiočev osjećaj odgovornosti
prema autoru originala. Jedna te ista riječ, traducere,
koja daje termin prevod, istovremeno sobom nosi
svu težinu i obavezu značenja traduce
(vjerovati). Kada prevod sobom nosi simboliku života ili smrti one druge osobe ili teksta
( autor i original), prevodilačka etika postaje etika odgovornosti. Tada je prevod
suština onoga što jedna osoba, jedan tekst, čine za drugi. Pošto prevodilac
istovremeno zauzima dvije pozicije, ova odgovornost se kreće u dva pravca. To je
odgovornost prema onom drugom koji se prevodi,
ali i odgovornost prema svima onima kojima je prevod namijenjen. Jer, ako su prevodi samo
i isključivo verzije, onda svaki od njih neminovno dodaje svoj pečat izvornom
materijalu. Prevodilac govori i kao onaj drugi i
u ime drugog. On unosi pojašnjenja, ispravlja
"greške", gramatiku, popravlja rečenice i skraćuje. Što god da stvaraju,
pisac i prevodilac to čine zajedno. Oni su neophodni jedan drugom kao saradnici, i u tom
pogledu prevođenje može biti viđeno kao čin pisanja, a ne kao čin prenošenja
značenja. Prevođenje je produktivno pisanje inicirano od strane autora originala i samog
izvornog teksta. Odnos originala prema prevodu jeste odnos reciprociteta. Da bi se
originalni tekst mogao čitati i čuti iznova u drugom vremenu i drugačijem kulturnom
okviru, neophodan je prevod.
Drugi način da se razmišlja o očuvanju i daljem životu originalnog materijala, životu
jednog štiva (original) u drugom (prevod), jeste razmatranje okvira odnosa između dva
omotača i dva čina komunikacije. Prevod se u ovoj varijanti shvata kao međusobni odnos
između dva tekstualna sistema: Autor - Primalac Teksta, i Prevodilac - Primalac Teksta. U okviru ovog koncepta prevodilac
se ne pojavljuje kao marginalizovani element, niti ga je moguće zamijeniti sa autorom
originala. Ovđe je prevodilac viđen kao proizvođač, pošto je on inicijator i početni
impuls jedinstvenog i odvojenog čina komunikacije. Kao rezultat dolazi do takozvane decentralizacije originalnog teksta, pošto se
pažnja preusmjerava na tekstualni odnos između dvije verzije, dva jezika i dvije
kulture. O ovom fenomenu može se razmišljati i u kategoriji avanture sa višejezičnošću (dvojezičnošću),
pošto je prevod, u stvari, razmjena koja uključuje troje ljudi. Dvoje govore različite
jezike, a treći govori obadva. Ovakva avantura znači da dvojezičnost omogućava
prelazak iz jednog kulturnog i lingvističkog miljea u drugi, tako što se iznalazi
obostrano prihvatljiv modus razmjene (zamjene).
Do nedavno se prevod smatrao apsolutno mogućim i moguće apsolutnim. Pravi prevod je bio viđen kao čin traženja i
pronalaženja značenjskog ekvivalenta u drugom jeziku. Samo značenje je smatrano kao
nešto odvojeno od riječi, kao udaljeni eho što lebdi negđe između jezika i
obezbjeđuje prevodiocu da tačno locira ekvivalent za riječ iz izvornika. Pokušaji iz
ranih pedesetih godina ovog vijeka, da se konstruiše mašina za prevođenje koja bi svoj
pogram bazirala na ekvivalentu značenja u različitim jezicima, ostali su bezuspješni i
značajno su umanjili važnost i upotrebnu vrijednost teorije ekvivalenta. Ovakvi
pokušaji su samo potvrdili ono što svaki prevodilac, koji je ikada pretraživao
riječnike i razmišljao o lingvističkoj kombinatorici, zna veoma dobro: specifična
značenja su neodvojiva od specifičnih riječi ili fraza u jednom specifičnom jeziku.
Promijeniti riječ znači, u određenoj mjeri, promijeniti njeno značenje ili jedno od
značenja. U procesu prevođenja može se raditi o gubitku ili dobitku, ali ni u kom
slučaju nema ekvivalentnosti. Čak i engleska riječ Yes (Da),
nije ekvivalent francuskoj riječi Oui (Da), ako ni zbog čega drugog, a ono stoga što
Francuzi koriste i termin Si (Da). Kao što je zaključio Roman Jakobson, čak i
u intra-lingvalnom prevodu govoriti o sinonimu ne značI govoriti o potpunoj
jednoznačnosti.
Nemogućnost postizanja jednakosti značenja uvećava se onog trena kada se uzmu o obzir
istorijska i kulturna dimanzija riječi. Svaki prevodilac, prije ili kasnije, shvati da
postoje bezbrojni koncepti, objekti, i centri značenja ili emocija u jednom jeziku. Oni
ne samo da nemaju ekvivalente, već ne posjeduju ni približne značenjske okvire u drugom
jeziku. Džordž Štajner smatra da ne postoje dvije istorijske epohe, dva društvena
sloja, niti dva geografska okvira koja koriste iste riječi i sintaksu da bi označili
iste stvari ili uputili identične signale za evaluaciju emocija i značenja. Prevođenje
se nadalje komplikuje dodamo li lične i unutrašnje faktore uz lingvistiku, istoriju i
kulturni okvir koji su naznačeni originalnim tekstom. Naravno, načini ovog omeđavanja
kulturnih okvira su različiti. Daglas Robinson smatra da postoji idiosomatski aspekt upotrebe jezika, dok Džordž
Štajner zagovara tezu da svako od nas posjeduje neku vrstu privatnog riječnika, te da svaki gest komunikacije
sobom nosi i prenosi elemente privatnosti.
Zbog svih navedenih razloga i na već opisane načine - lingvističke, kulturne,
istorijske i lične - prevod je nemoguć. No, realnost nam ne daje za pravo i očigledno
je da je prevod itekako moguć, pošto svi mi - kao pisci, učitelji, čitaoci ili
govornici - svakodnevno prevodimo. U stvari, mi ne možemo razumjeti (čuti; slušati) ili
prenositi riječi drugih, a da ih prethodno ne prevedemo. Iako ne možemo prevoditi, to
moramo činiti svakodnevno. Promašaji i neuspjesi izranjaju na površinu na nebrojeno
mnogo načina, a potpuni uspijeh je neostvariv. Ova nemogućnost prevoda, međutim,
predstavlja njegov čar i vrlinu. Upravo ono što je neprevodivo jeste, u suštini,
kategorija drugog u drugom jeziku i drugačijem
kulturnom okruženju. Taj neprevodivi element originalnog teksta i njegovih značenjskih
okvira jeste ono što original čini jedinstvenim i različitim. Ovo su elementi koji se
moraju čuti, osjetiti, predstaviti, razumjeti i prenijeti ako nam je učiti jedni od
drugih. Kroz prezentaciju ovih specifičnosti prenosi se novo znanje i značenje u
sopstveni jezik i time se on obogaćuje. Prenijeti ovu vrstu neprevodivosti, naznačiti
njene obrise i sadržaj u prevodu, jedan je od načina da se spozna i prihvati postojanje
neuhvatljivog značenja koje lebdi izvan okvira naše sopstvene lingvistike i kulture, i
koje ne možemo usvojiti i kodifikovati u sopstvenom jeziku, naučnoj disciplini i pogledu
na svijet. Gete je pisao da kada prevodimo, mi koračamo samo do ivica onog neprevodivog i
tek tada možemo, na tren, zamijetiti strani jezik i strani narod po prvi put. Ovo
istovremeno znači odbijanje pozicije gospodara i kolonizatora, i odnos prema strancu kao
prema gostu.
IZVORI :
- Allison, David. "The Difference in
Translation", u Hugh Silverman & Gary Ayleseworth (eds), The Textual Sublime.
1990.
- Bassnett, Susan & Lefevere, Andre. Translation, History, Culture. London: Pinter,
1990.
- Benjamin, Andrew. Translation and the Nature of Philosophy. London:Routledge, 1989.
- Bolter, J. David. Turing's man: Western Culture in the Computer Age. Chapel Hill:
University of North Carolina Press, 1984.
- Derrida, Jacques. The Ear of the Other: Otobiography, Transference, Translation. New
York: Schocken, 1982.
- Dolezel, Lubomir. "Mimesis and Possible
Words", Poetics Today, vol.9.No.3
(1988).
- Eco, Umberto. The Limits of Interpretation. Bloomington:Indiana University Press,1990.
- Jakobson, Roman. Six Lectures on Sound and Meaning. transl. J. Mepham. Brighton:
Harvester, 1978.
- Lewis, David. On the Plurality of Worlds. Oxford: Blackwell, 1986.
- Robinson, Douglas. The translator's Turn. Baltimore: John Hopkins Press, 1991.
- Sonntag, Susan. "Against Interpretation".
Reprinted in David H. Richter (ed.). The Critical Tradition. New York: St. Martin's Press,
1989.
- Steiner, George. After Babel: Aspects of Language and Translation. London:Oxford
University Press, 1975.
- Wood, David. The Deconstruction of Time. New Jersey: Humanities Press International,
1989.
|
