|
Prije Holokausta u Mostaru je zhivjelo 310 Jevreja, a danas u Mostaru nastanjeno je 35 chlanova jevrejske opshtine (u daljem tekstu JO).
U fashistichkim logorima smrti nastradala su 142 mostarska Jevreja, a u NOB-i poginulo shestero.
Nakon Drugog svjetskog rata JO Mostar izabrala je novo rukovodstvo na chelu sa predsjednikom Albertom Levijem dok je sekretarsku duzhnost preuzeo Lavoslav Brodman. JO Mostar je okupila sve Jevreje koji su se vratili iz rata, njih 85 da bi se 1948. godine u Izrael iselila 23 mostarska Jevreja.
Sa iseljenicima u Izraelu nismo uspjeli uspostavili trajne kontakte jer iza njih nije ostala rodbina u Mostaru.
Svi Jevreji Bosne i Hercegovine koji su prezhivjeli Holokaust uglavnom su bili u partizanima. Veliki broj su kao izbjeglice, pred naletom fashizma, proshli kroz Mostar koji je u toku rata bio jedina luka spasa za veliki broj Jevreja okupirane Evrope (Austrije, Poljske, Cheshke, Kr. Jugoslavije itd).
Postojale su dvije olakshavajuc'e okolnosti koje su uticale da se vec'i broj izbjeglih i domicilnih Jevreja spasi u gradu na Neretvi.
Mostar je bio pod okupacijom Italijana od aprila 1941 god. koji nisu vrshili velike represalije i uspjevali su kontrolisati vlast NDH sprechavajuc'i ubistva i masovne transporte Jevreja i drugih rodoljuba u logore smrti, a shto je NDH masovno radila nakon kapitulacije Italije od septembra 1943 god. zajedno sa Gestapoom.
Formiranjem NDH vlasti u aprilu 1941 god. u Mostaru, ulice i trgovi su odmah dobili nova hrvatska imena i pochela je primjena rasnih zakona i obaveznog noshenja zhute trake za Jevreje.
Mostarci su pokazali veliku dozu saosjec'anja sa stradanjem Jevreja pa su Jevreje i jevrejske izbjeglice krili po svojim kuc'ama jer su ih ustashe hvatali i odvodili u logore a najcheshc'e odmah ubijali, takodje su im pomagali u smjeshtaju i prehranjivanju.
Jevrejska vjeroispovjedna sefardsko-ashkenaska opshtina Mostar tokom 1941 i 1942. godine, organizovala je smjeshtaj, prikupljanje i dodjelu humanitarne pomoc'i za nekoliko hiljada izbjeglica.
Zbog takvog odnosa prema Jevrejima grad Mostar je 1989 godine od Saveza jevrejskih opc'ina Jugoslavije dobio ”Megilu – zahvalnicu” za spashavanje Jevreja u toku Drugog svjetskog rata.
Predsjednik Jevrejske opc'ine od 1941 god. bio je veliki dobrotvor i humanista David Hajon, vlasnik veleprodaje ”Cerala”, koji je uz pomoc' ostalih opshtinara i izdashnu financijsku pomoc' Dr. Jakoba Baruha-Shpanca iz Vishegrada a koji je kasnije postao i narodni heroj, organizovali prijem i smjeshtaj svih izbjeglih Jevreja u Mostaru.
Dat c'u Vam jedan primjer njegovog hrabrog angazhovanja da bi spasio zhivot moje majke koja je uspjela pobjec'i iz Sarajeva uz pomoc' svog komshije Muslimana u muslimanskoj odjec'i u Konjic sa lazhnom lichnom kartom u ljeto 1941, god i sklonila se kod svog daidje Jerohama Gaona.
Porodica Jerohama Gaona od osam chlanova, zhivjela je u Konjicu. Iako su zhivjeli u italijanskoj okupacionoj zoni pochetkom 1942. ustashe su ih odvele u sarajevsku Vijec'nicu gdje se nalazio sabirni centar za sarajevske Jevreje. Odavde su Jevreje transportovali u logore smrti: Jasenovac, Djakovo, Krushicu, Aushvic itd. Medju njima je bila i moja mama sa porodicom Gaon.
Oni nisu odvedeni u logore smrti i ostali su zhivi zahvaljujuc'i zalaganju Davida Hajona kod italijanskih vlasti da ih ustashe oslobode iz Vijec'nice jer je Konjic u italijanskoj okupacionoj zoni tj.u zoni koju su kontrolirali Talijani.
On je uspio da Talijani narede ustashama u Sarajevu da porodicu Gaon i Finci puste iz sarajevske Vijec'nice u Konjic a shto je znachilo sloboda.
Italijanski fashisti su prema tome pokazivali daleko vec'u humanost prema Jevrejima nego domac'i fashistichki izdajnici sa kojima su Jevreji zhivjeli nekoliko vjekova zajedno.
O bjezhanju iz Sarajeva 1941. god. u Konjic i zatochenishtvu u sarajevskoj Vijec'nici 1942. godine (punih sedam dana) i dolasku u Mostar, te svom boravku u Mostaru, u kuc'i krojacha Milosha Babic'a koji je i sam bio ugrozhen (Srbin pravoslavne vjeroispovijesti) i desetomjesechnom boravku u Mostaru, moja mama Sara rodjena Finci mi je chesto prichala. Moja majka se 1943. godine udala u italijanskom logoru na Lopudu za moga oca Morisa Mandlbauma. Njena pricha mi se duboko urezala u pamc'enje. Ponavljala bi je chesto tako da bih samo o tome mogao napisati upechatljivu, istinitu prichu pa i cijeli roman.
Italijanska vojna okupatorska vlast uspijevala je uglavnom shtititi Jevreje od ustashkih fashistichkih hordi i folksdojchera koje su povremeno upadali u Mostar vrshec'i teror, ubistva i odvodjenje Jevreja i ostalih rodoljuba iz Mostara.
Kada su ocijenili da vishe ne mogu vladati situacijom u Hercegovini i Mostaru a ni garantovati bezbjednost za mostarske Jevreje i izbjeglice, organizovali su posebnu zheljeznichku kompoziciju kojom su sve mostarske Jevreje i izbjeglice 17. novembra 1942. god. prebacili u Dubrovnik a odatle brodom u logore na ostrvima Lopud, Vela Luku-Korchulu, Hvar, Kupari.
Nakon shest mjeseci boravka na ostrvima svi Jevreji prebacheni su u italijanski koncentracioni logor na otoku Rab u selu Kampor gdje su 9. septembra 1943. godine dochekali kapitulaciju Italije.
Dolaskom oslobodilachkih partizanskih jedinica na Rab osnovali su ”Jevrejski Rapski partizanski bataljon” u kome su se hrabro borili protiv fashistichkih hordi do oslobodjenja Jugoslavije 1945. godine. To je bila prva i jedina vojnichki organizovana jevrejska partizanska jedinica u toku Drugog svjetskog rata u okupiranoj Evropi.
Zanimljivo je da nisu bili poznati sluchajevi osvete Jevreja nad zarobljenim fashistima. Nakon kapitulacije Italije 1943. godine, veliki broj zatochenika i mjeshtana Raba mislili su da je rat zavrshen ali samo nekoliko dana nakon povlachenja partizana ponovno su doshli Nijemci a za njima kao shakali ustashe da bi zavrshile pokolj nad preostalim Jevrejima.
Uglavnom, stariji mostarski Jevreji koji se nisu mogli prikljuchiti partizanskim jedinicama ponovnim dolaskom njemachkih i ustashkih fashistichkih jedinica na otok Rab zavrshili su u logorima smrti: Jasenovcu, Rzhanovu, Aushvicu i drugim tako da im se gubi svaki trag jer prezhivjelih nije ni bilo a ni za grob im se ne zna.
Dan prije nego c'e biti transportovani u Dubrovnik, u prepunoj mostarskoj Sinagogi organizovana je posljednja zajednichka molitva 16. novembra 1942. godine i data su uputstva za odlazak u logore od strane Davida Hajona.
Molitvu u Sinagogi je predvodio David Hajon i Aser Finci iz Sarajeva jer je rabin David Perera (doshao iz Jerusalema u Mostar 1929 god. nakon zavrshene jeshive) vec' bio odveden u Jasenovac a njegova zhena i chetvero malodobne djece ostali su u Mostaru.
Nakon toga potpuno je prestao rad JO Mostar u Mostaru .
U gradu je poslije odlaska jevrejskog konvoja u koncentracioni logor ostala jedna jevrejska porodica koja je preshla na katolichku vjeru i cijelo vrijeme rata pjevala je u katolichkom crkvenom horu (pokrstio ih je biskup fra. Alojz Mishic') i tako su se spasila od sigurne smrti. Jednoga chlana je sakrila njegova prijateljica, inache krshc'anka, tako da je i on prezhivio.
Poslije Drugog svjetskog rata mostarska Sinagoga uzeta je na jedan bijedan nachin od strane Grada Mostara premda u aktu iz 1952. godine stoji ”uz suglasnost Jevrejske opc'ine Mostar kao poklon gradu…”.
Sinagoga je sagradjena 1902-1904. godine a devastirana od ustashkih fashista 1943. godine, a u Gruntovne knjige upisana kao vlasnishtvo NDH 1943 god a shto je kasnije poslije rata promijenjeno.
Nakon II svjetskog rata Sinagoga je adaptirana i pretvorena u Pozorishte lutaka.
Gubitkom sinagoge skoro u potpunosti je zamro jevrejski vjerski zhivot u Mostaru a i rad JO Mostar svodio se na podjelu humanitarne pomoc'i.
Na zgradi Pozorishta lutaka i danas se nalazi spomen plocha koja nas podsjec'a da je to nekada bila Sinagoga.
I danas gradjani Mostara rado se sjec'aju nashe Sinagoge i jevrejskih porodica koje su zhivjele u blizini Sinagoge kao dobrih komshija.
Mostarsku sinagogu Mostarci su uvijek voljeli i zvali od ljubavi Havra iako nije bila bash mala.
Prilikom miniranja Pravoslavne crkve u Mostaru 1992 godine, zbog blizine bivsha Sinagoga teshko je oshtec'ena. Grad Mostar je ulozhio znatna sredstva za njenu sanaciju i u njoj ponovo djeluje Pozorishte lutaka. Na objekat je postavljena ista plocha sa natpisom o poklonu 1952 god.
Do 1992 godine kao shto sam vec' rekao Jevrejska opshtina Mostar bavila se uglavnom podjelom humanitarne i novchane pomoc'i koja je dolazila preko SJO Jugoslavije, a djeca su ishla na zajednichka ljetovanja na more i to je bila sva aktivnost JO.
Jevrejska opshtina Mostar kao i njeni chlanova nisu se posebno eksponirali u vjerskom i nacionalnom pogledu, a i sistem u kome smo zhivjeli nije stimulisao, ali nije ni zabranjivao bilo kakvu aktivnost na vjerskoj ili nacionalnoj osnovi.
Chlanovi Jevrejske opc'ine Mostar izmedju dva posljednja rata u potpunosti su se asimilirali u postojec'i gradjanski sistem rada, razmishljanja i zhivota u SFR Jugoslaviji tako da su bili ugledni politichari, sindikalni rukovodioci, direktori, inzhinjeri, sluzhbenici, automehanichari, sportisti, humanisti, ljekari, sudije, advokati, zanatlije, profesori, novinari itd ali nisu bili afirmisani kao jevrejski intelektualci ili kao jevrejski aktivisti u politichkom zhivotu Mostara i Hercegovine.
Nitko od chlanova nije bio neobrazovan. Uglavnom su zhivjeli u mjeshovitim brakovima, a djeca su sticala minimalnu vjersku naobrazbu od roditelja ili Jevrejske zajednice. Jedino smo se medjusobno upoznavali prilikom praznichnih putovanja i okupljanja u: Sarajevu, Zagrebu, Beogradu, Novom Sadu, Subotici. Tada bi se upoznavali, uchili jevrejske pjesme i dolazili u dodir sa jevrejskom kulturom.
Ovakav nachin zhivota ostavio je znatne posljedice na cijelu posljeratnu generaciju mostarskih Jevreja tako da smo trebali ponovno postati Jevreji uchiti obichaje i molitve a na Shabat ic'i u Sinagogu to jest, trebali smo ”od Jevreja napraviti Jevreje”.
Pochetak rata 1992. godine u BiH Jevrejska opc'ina Mostar dochekala je organizaciono, financijski i tehnichki nespremna za novonastalu situaciju, koju i pored svih predvidjanja, nismo mogli ochekivati da c'e biti u tako brutalnom obliku nastavljena.
Zbog novonastale ratne situacije izabrano je novo aktivno hrabro i samosvjesno mladje rukovodstvo JO Mostar koga su sachinjavali: Zoran Mandlbaum – predsjednik, Jozef-Jozha Danon podpredsjednik, Rozic' Erna, Zhiga Mandlbaum i Sharlota Papo kao chlanovi Upravnog odbora.
Organizacija je bila primjerena novonastaloj situaciji shto se u narednom periodu pokazalo kao ispravno jer smo obezbjedjivali hranu, oslobadjali chlanove i gradjane iz zatvora, ulazili u logore, prenosili poshtu i humanitarnu pomoc' kome je trebalo, prebacivali gradjane u R Hrvatsku izdavali uvjerenja o jevrejskom porijeklu za izlazak iz Mostara itd. Cijeli rat su nas veoma svi uvazhavali zbog nashe aktivnosti.
Potpunio smo izgubili veze sa Beogradom i Sarajevom tako da smo bili upuc'eni na same sebe i JO Split.
Do pochetka posljednjeg rata u Mostaru je zhivjelo 128 chlanova Jevrejske opc'ine Mostar da bi taj broj usljed ratnih dejstava opao na tridesetak chlanova koji su dochekali kraj rata. Procentualno gledano i ostalih gradjana Mostara nije vishe ostalo u gradu (Hrvata i Boshnjaka a Srba znatno i manje).
U toku rata 1992-1995 god. vec'i broj jevrejskih porodica iselile su se u Izrael, Kanadu, Njemachku, Englesku, Hrvatsku, Srbiju, Shvedsku… gdje uglavnom i danas zhive.
Josh uvijek nema tendencije za njihovim povratkom u Mostar a shto je iskljuchivo zbog ekonomskih razloga i nedostatka zaposlenja u Mostaru.
U stranim zemljama svi su se dobro snashli i imaju sve ekonomske uslove za dobar zhivot i zato se ne vrac'aju uglavnom svi imaju veliku nostalgiju za Mostarom i BiH.
Djeca studiraju, uklopila su se u sredine u kojima zhive vec' 15 godina i poprimili su druge navike zhivota tako da je upitan i njihov skori povratak u Mostar.
Zahvaljujuc'i osjec'aju solidarnosti, poshtenom i ispravnom radu rukovodstva JO Mostar za dobrobit svih gradjana, ratom nastradalog grada Mostara, bili smo i ostali poshtovani u cijelom Mostaru kako u ratu tako i nakon rata.
Ovo je prvi rat u kome Jevreji nisu bili direktna meta za progon nego su i sami pomagali svim onima kojima je ta pomoc' u tom trenutku bila potrebna ne gledajuc'i na vjeru i naciju. Osjec'ali smo svu nepravdu koja se chini gradjanima Mostara Boshnjacima i Srbima a njihov progon uzrokovan je iskljuchivo iz vjerskih i nacionalnih razloga.
Svjedoci smo kada su 1993 godine iz svojih stanova nasilno izbacivane nashe komshije Boshnjaci, nasilno utjeravani u kamione i zatvarani u logore samo zato shto su bili Boshnjaci a mi im nazhalost nismo mogli pomoc'i u tom trenutku.
Sa njima smo iskreno saosjec'ali jer smo i mi i sami to vishe puta prezhivjeli u proteklim stoljec'ima, a vrlo dobro znamo shta znachi genocid nad neduzhnim i nevinim ljudima.
To je bila inspiracija za nash iskreni ljudski i humanitarni rad da bi smo tim ljudima olakshali zhivot jer u njima smo prepoznavali svoju vjekovnu sudbinu.
Lichno vjerujem da u toku ovog rata 1992-1995 godine nismo dozhivjeli prinudna iselenja, ubitstva i ostale progone vezane za vjeroispovjest i nacionalnost zahvaljujuc'i tome shto imamo drzhavu Izrael koja se odmah stavila u zashtitu svih Jevreja koji su zhivjeli u bivshoj Jugoslaviji i Svjetskom jevrejskom kongresu chiji su aktivisti (Jehiel Bar-Haim / Yechiel Bar-Chaim) uvijek bili prisutni na ovim podruchjima.
Mogli bismo rec'i da smo bili chak i privilegovani jer nismo dozhivjeli progone a ni koncentracione logore i masovna ubistva koja su vec'ina gradjana Bosne i Hercegovine dozhivjeli.
U vremenu kada je istochni dio grada bio u potpunoj blokadi i zbog toga je vladala velika glad, Jevrejska opc'ina Mostar snagom i voljom svojih hrabrih chlanova uspjela je probiti medijsku i vojnu blokadu i organizovati prve konvoje hrane sa takozvanog zapadnog u istochni dio grada gdje su zhivjeli uglavnom protjerani Boshnjaci Mostara i drugih gradova Hercegovine. U toku najvec'ih ratnih dejstava rata 1993-1995 god obezbjedili smo i prebacili preko 106.000 kg. hrane koja je u to doba bila strateshki ratni materijal i na hiljade pisama, chime smo domac'im i stranim politicharima pokazali veliku svijest o solidarnosti, kao i svu besmislenost rata.
Humanitarnu i drugu vrste pomoc'i dostavljali smo i toku 1995 i 1996 god. kada je bio relativan mir a ogranichena sloboda kretanjima Boshnjacima i Srbima. Po izjavi vec'eg broja gradjana ta ih je hrana spasila od sigurne smrti.
Na chelu konvoja bio je kamion sa izraelskom i Joint-ovom zastavom i niko nas nije smio zaustaviti jer su imali poshtovanje prema Izraelu a u vozilima je bilo najuzhe hrabro rukovodstvo JO Mostar: Zoran Mandlbaum, Jozef-Jozha Danon, Zigmund-Zhiga Mandlbaum i Erna Romano-Rozic' i to im sigurno Mostar nikad nec'e zaboraviti a zahvalnost nam i poslije petnaest godina gradjani izrazhavaju kad nas sretnu na ulici.
Ovo je bila najbolja pomoc' i podrshka JO Mostar nashim sugradjanima u Mostaru chime smo im pokazali da nisu zaboravljeni niti napushteni, a merhametluk i vjekovna komshijska pazhnja koja je uvijek vladala u Bosni i Hercegovini nije unishtena i zaboravljena. Pokazali smo da se o njima brinu njihovi sugradjani Jevreji koji su animirali i druge gradjane Mostara da im pomognu u hrani, gorivu i odjec'i koju nisu imali jer su bili protjerani iz svojih stanova.
Zhelja da pomognemo nashim sugradjanima, iako smo svi mogli otic'i na sigurno u trec'e zemlje, bila je u nashoj vjerskoj i nacionalnoj tradiciji a nashe svete knjige nas uche da: ”Ako spasish jedan zhivot, spasio si chitav svijet ako unishtish jedan zhivot unishtio si cijeli svijet”. Ovo je zapisano 1999. godine na: ”Memorijalnom spomeniku zhrtvama Holokausta Jevreja Mostara 1941-1945 godine”. Zahvaljujuc'i nashem ratnom angazhovanju ostali smo upamc'eni kod svih sugradjana u pozitivnom smislu, shto se odrazilo i na posljeratni pozitivan razvoj Jevrejske opshtine Mostar koja je imala svesrdnu podrshku Gradske uprave grada Mostara u vrijeme dok je gradonachelnik bio gosp. Safet Oruchevic' (1994-2001 god.) tako da od tada pa do danas rad i aktivnost nashe opshtine ide uzlaznom linijom.
Od 1994. uz potpunu podrshku drushtvene i politichke zajednice Grada Mostara na Jevrejskom groblju pocheli smo obiljezhavati Jom Hashoa uz prisustvo velikog broja nashih sugradjana. To je uchinjeno prvi put u gradu Mostaru od 1945 godine a posebno je znachajno naglasiti prisustvo gradonachelnika gosp. Safeta Oruc'evic'a sa svim svojim ministrima, pochevshi od 1994 god do kraja svog mandata.
Zahvaljujuc'i pozitivnom drushtvenom i politichkom okruzhenju u kome se nalazila Jevrejska opshtina Mostar nakon tek zavrshenog rata (vec' 1994 god. obiljezhen je Jom Hashoa) i zahvaljujuc'i ugledu stechenom u najtezhim ratnim trenucima po grad Mostar, imali smo osnovu za planiranje razvoja i buduc'nosti rada Jevrejske opc'ine Mostar.
Odlazili smo u Split za nashe praznike na zajednichke molitve i druzhenje gdje su nas dochekivali vrijedni chlanovi Zhidovske opc'ine Split na chelu sa predsjednikom Edom Tauberom a i mi smo pocheli djelovati kao chlanovi Jevrejske opshtine Mostar u posljeratnim uslovima.
|