|
Grad Mostar, prema Ustavu Federacije BiH, je ”jedna teritorijalna jedinica uprave i lokalne samouprave”, koja ”ima nadlezhnost opc'ine, osim ako zakonom nije drugachije propisano”. U tekstu koji slijedi nec'emo analizirati ”institucionalnu posebnost” Grada Mostara, nego c'emo dati osnovne naznake o savremenoj lokalnoj samoupravi, vishe ”ideal-tipski”, nego komparativno. Preciznije, govorit c'emo o savremenoj lokalnoj samoupravi, historijski verificiranoj na drushtvenom iskustvu i ljudskom angazhmanu usmjerenom ka slobodi, autonomiji i demokratiji. Moguc'e da se i Grad Mostar i ostali gradovi i opc'ine u BiH, u buduc'nosti ”priblizhe” modelu (modelima) savremene lokalne samouprave – modelu koji c'emo ”opisati” u ovom prilogu.
|
|
Jachanje lokalne samouprave ne znachi samo proshirenje kruga njenih nadlezhnosti, finansijske autonomije i ukupnih resursa (posebno ekonomskih), vec' i razvijanje mrezhe lokalne vlasti koja sadrzhi vishe nivoa. Uobichajena je pojava tri nivoa, u vidu konkretno-institucionaliziranih oblika naziva opc'ine, okruzi, odnosno distrikti. Izmedju pomenutih nivoa lokalne vlasti, putem principa supsidijarnosti, uspostavlja se, u savremenosti, sasvim novi tip odnosa. Supsidijarnost podrazumijeva da se prvenstvo u obavljanju odredjenih poslova uvijek daje nivou koji je najblizhi gradjanima, a tek ako taj nivo nije u stanju da realizira te poslove, oni se prenose na vishi nivo. Opc'enito vlada saglasnost da je vitalan sistem lokalne samouprave sastavni dio reprezentativnog i odgovornog djelovanja liberalno-demokratske drzhave. U vec'ini liberalno-demokratskih drzhava pisani ustav brine i shtiti nachela lokalne samouprave. Ustavni tekstovi opredjeljuju iskljuchivo bitne elemente lokalne samouprave: odredjuju vrste lokalnih zajednica, njihov samoupravni polozhaj – time shto odredjuju da zajednice upravljaju same, ali u okviru zakona, i konachno da njima upravljaju izabrani narodni predstavnici. Analitichki gledano, pojam lokalne samouprave sadrzhi dvije komponente: socioloshku komponentu – lokalnu zajednicu i pravnosistemsku komponentu – (lokalnu) samoupravu. Lokalni oblik vlasti ne uchestvuje u suverenitetu, te je u potpunosti ”potchinjen” centralnoj vlasti drzhave, ili, kao shto je to sluchaj u federalnom sistemu, vlasti federalnih jedinica. Stil djelovanja lokalnih vlasti trebao bi biti pragmatichkog i utilitarnog karaktera, te biti apolitichan. (Ne postoji ”demokratski i republikanski odvoz smec'a”).
|
|
Svaki oblik lokalne samouprave ima odredjene funkcije i karakteristike. Osnovna teritorijalna jedinica lokalne samouprave je opc'ina. Opc'ine mogu biti razlichite po velichini (povrshini teritorije) i broju stanovnika, shto zavisi od vishe chinilaca, medju kojima je najizrazheniji, rekli bismo, tradicija. Danas se javlja tendencija uvec'avanja velichine opc'ina radi vec'e ekonomichnosti i efikasnosti u pruzhanju usluga. Unutar opc'ine mogu postojati i manje jedinice (mjesne zajednice, gradske chetvrti i sl.), koje, najcheshc'e, imaju i ulogu izbornih jedinica. Mediteranske zemlje (Italija, Francuska, Shpanija) tradicionalno imaju manje opc'ine i probleme deficita ekonomichnosti i efikasnosti rjeshavaju udruzhivanjem opc'ina u shire oblike lokalne vlasti.
|
|
Vishi nivo organiziranja lokalne vlasti su: okruzi i distrikti. Okruzi su stalni teritorijalni oblici organiziranja vlasti i imaju razlichita imena u pojedinim zemljama - county u V. Britaniji, Kreis u Njemachkoj, departman u Francuskoj itd. Distrikti mogu biti teritorijalni i funkcionalni. Mogu imati trajnu namjenu (shkolski, crkveni, usluzhni itd.). Mogu imati specijalnu namjenu i za izvjesno vrijeme. Po izvrshenju odredjene funkcije specijalni distrikti prestaju s radom. Na primjer, New York Port Authorities, funkcionalni distrikti u Meksichkom zalivu bili su formirani za borbu protiv komaraca, u poslovima isushivanja mochvara, melioracije i otklanjanja teshkih bolesti koje su komarci shirili itd. Srez, zhupe, vojvodstva, knezhevine su nivoi organizacije lokalne samouprave koji tradicionalno postoje i javljaju se pod tim imenom u jednom broju zemalja. Oni ponekad imaju osobenost okruga a ponekad regiona.
|
Inga Kljajo: Otmica Sabinjanki, akrilik na dasci
(sa izlozhbe Inge Kljajo u Mostaru 23-30.9.2005.)
|
|
Grad je posebno znachajan oblik organizacije lokalne vlasti. Grad nekad mozhe, zavisno od velichine, biti u nivou okruga, ili, pak, mozhe predstavljati i vishi nivo organizacije (Pariz i Bech imaju status regiona, a Berlin, Hamburg i Bremen imaju status federalne jedinice). Obichno veliki grad ima status megapolisa ili uopc'eno metropolitenskog areala, koji podrazumijeva posebne nadlezhnosti, pravo na posebne oblike organizacije i znachajne finansijske resurse. S obzirom na znachaj grada u drzhavi, danas se razvija urbana politologija – nauka o gradu, koja multidisciplinarno prouchava grad kao politichku zajednicu.
Regioni chine najvishi stepen organizacije lokalne samouprave. U jednom broju zemalja region je tradicionalno funkcionirao kao ispostava i nivo organizacije centralne drzhavne vlasti – kao vid decentralizacije. Stoga, ovaj nivo u sebi objedinjava drzhavne poslove i poslove lokalne samouprave. U Evropi i u svijetu, regioni danas dobijaju veoma vazhnu ekonomsku funkciju. Regioni, kao teritorije koje se prostiru u dvije ili vishe susjednih drzhava, razlikuju se od regija koje su dijelovi jedne drzhave i oblik decentralizacije te drzhave (tzv. regionalne drzhave). Danas u Evropi regioni postoje na teritoriji: Shpanije – Francuske, Francuske – Italije, Francuske – Shvicarske – Njemachke, Francuske – Njemachke – Belgije itd.
Velichina osnovnih lokalnih zajednica je pokazatelj stepena posrednosti lokalnih organa vlasti u izboru i predstavljanju stanovnika lokalne zajednice. Velichina ovih zajednica, shto smo vec' istakli, u znachajnoj mjeri zavisi od tradicije, ali i od uloge koju imaju lokalni organi vlasti. Izuzetno male lokalne zajednice (do 1.000 stanovnika) u odredjenom procentu (ne sve), postoje u Islandu, Grchkoj, Francuskoj, Shpaniji, Shvicarskoj, Madjarskoj i Njemachkoj. Relativno male lokalne zajednice (od 1.000 do 5.000 stanovnika) imaju Austrija, Norveshka, Italija, Finska, Malta i Luksemburg. Relativno velike lokalne zajednice (od 10.000 do 100.000 stanovnika) imaju Shvedska, Bugarska, Portugalija, Holandija, Belgija i Danska. U posljednjih 50-tak godina u znatnom broju zemalja smanjen je broj lokalnih jedinica, odnosno doshlo je do njihovog uvec'anja, najcheshc'e putem integrisanja.
|
|
Najjednostavnija struktura lokalne samouprave chini samo jedan nivo vlasti za sve potrebe. Prednosti ovakvih sistema su u tome shto postoji jasna nadlezhnost i javnost ne bi smjela imati nimalo dvojbe u pogledu toga ko je odgovoran za lokalne nadlezhnosti i usluge. Medjutim, obichno postoje dva ali se javljaju i tri nivoa lokalne vlasti. Osnovna lokalna zajednica (osnovni nivo) ima razlichite nazive, razlichite je velichine ali uglavnom ima osnovne iste funkcije (nadlezhnosti). To su
municipality – SAD i Kanada, borought – Velika Britanija, commune – Francuska, comune - Italija, municipios – Shpanija, itd. Ove zajednice su prije svega odredjene teritorijom ali postoji i veliki broj funkcionalnih lokalnih zajednica kao shto su distrikti u SAD, crkvene parohije u SAD, Velikoj Britaniji, Shvedskoj, Njemachkoj itd., vijec'a susjeda u Shvedskoj, Danskoj, SAD, Velikoj Britaniji, vijec'a korisnika usluga u Shvedskoj, Danskoj, itd. Danas se pojavljuju i brojne raznovrsne privatne i privatno-javne agencije koje obavljaju dio poslova za lokalnu zajednicu, i one su iskljuchivo funkcionalne organizacije.
|
|
Vishi nivo lokalnih vlasti je najcheshc'e okrug ali i gradovi koji zbog specifichnih i kompleksnih urbanih problema postaju sve znachajniji oblici visheg lokalnog organiziranja. Okrug i grad, dakle, postoje kao dva paralelna oblika organiziranja lokalne vlasti. Ponekad dolazi i do razlichitih spajanja okruga i gradova. Tako u Velikoj Britaniji postoji metropolitenski distrikt (metropolitan districts). U SAD postoje sluchajevi da se okrug integrira u grad (San Francisko je okrug i grad) ili da dio gradskih funkcija obavlja okrug (tzv. urban – county plan). Region kao oblik teritorijalne organizacije vlasti usljed novih ekonomskih i politichkih potreba savremenog svijeta dozhivljava svojevrsnu renesansu. On obuhvata teritorije koje su ekonomsko-geografski slichne i prirodno upuc'ene jedne na druge, nekad i mimo drzhavnih granica (Evropa), mada je vec'ina regiona, odnosno regija, i dalje unutar nacionalnih drzhava. Regije se nazivaju u pojedinim zemljama razlichitim imenima – canton u Shvicarskoj, Lander u Njemachkoj, state u SAD, region u Italiji i Francuskoj itd. Njihovo postojanje oznachava trostepenu organizaciju lokalne vlasti. Region je najvishi oblik lokalne zajednice koji vrshi i drzhavne funkcije i realizira razlichite ekonomske, socijalne i politichke programe. Znachaj i moc' regiona zavisi od chinjenice da li je nacionalna drzhava nastala ujedinjenjem nezavisnih drzhava (sadashnjih regiona) – sluchaj SAD, Shvicarske i Njemachke, ili je region nastao kasnije radi izvrshavanja odredjenih drzhavnih i drushtvenih funkcija. U prvom sluchaju regioni u znachajnoj mjeri imaju funkcije drzhave i rijech je o federacijama. U drugom sluchaju u pitanju su regionalne ili unitarne drzhave, zavisno od realne snage, autonomije i moc'i regiona. Danas se uglavnom govori o Italiji i Shpaniji kao o regionalnim drzhavama, mada i neke druge drzhave (Francuska, V. Britanija) mogu dobiti isti status. U zemljama u kojima su regioni osnova za nastanak pokreta za nacionalnu nezavisnost (Sjeverna Irska, Shkotska i Vels u V. Britaniji, Bretanja u Francuskoj, Kvebek u Kanadi, Katalonija u Shpaniji i regioni u Italiji) dolazi do snazhnih sukoba s nacionalnom drzhavom koja preferira centralizaciji iz straha od secesije. I dok se u navedenim drzhavama potiskuje samostalnost regiona, Shvicarska je morala, radi ukljuchivanja u Evropsku uniju, smanjiti moc' i nezavisnost kantona i umjesto neposredne demokratije, jachati neke institucije predstavnichke demokratije.
Tip odnosa izmedju raznih nivoa vlasti i dalje je najznachajniji indikator postojanja unitarne, regionalne ili federalne drzhave. U savremenosti je evidentna tendencija da se procesi decentralizacije i jachanje lokalne autonomije snazhno ogranichavaju centralnom vlashc'u drzhave. Moglo bi se rec'i da je u organizaciji drzhave presudna uloga centralne vlasti. Centralna drzhavna vlast u ovim procesima dobija veoma vazhnu funkciju nadgledanja zakonitosti rada jedinica lokalne samouprave.
|
|
Pitanje nadlezhnosti lokalne vlasti je uvijek aktuelno i vazhno, jer ukazuje na realnu autonomiju, ali i na potencijale i kapacitete lokalnih vlasti u realiziranju vazhnih drushtvenih programa i osiguranja potrebnih usluga. Lokalne vlasti u novije vrijeme postaju i inicijatori brojnih razvojnih i ekonomskih programa kako u lokalnoj zajednici, tako i izvan nje. Lokalne vlasti najcheshc'e su odgovorne za usluge kakve su predshkolsko, osnovnoshkolsko i srednje obrazovanje, ceste, lokalno planiranje, odvoz smec'a, biblioteke, sport i zabava, socijalne usluge, vatrogasna sluzhba i zashtita okoline. Lokalne vlasti, u cilju kvalitetnijeg ostvarivanja svoj ih funkcija (pogotovo u urbanim sredinama), koriste znanja profesionalaca. Ovakav nachin rada podrazumijeva mrezhu obrazovnih institucija, kao i odgovarajuc'e kanale i moguc'nosti organiziranja lokalnih zajednica. Stoga, novi poduzetnichki modeli postaju znachajni u radu lokalnih zajednica. Vijec'e – menadzher preduzetnichki je model prihvac'en u Kanadi, Australiji i na Novom Zelandu. Gradonachelnik – vijec'e model je dominantan u SAD, a uvodi se i u neke evropske zemlje. Chak je i tradicionalno evropski model vijec'e – gradonachelnik usvojio jedan broj preduzetnichkih instituta u cilju vec'e profesionalizacije rada i upravljanja. Neke od tih promjena su slijedec'e: glavni administrativni funkcioner vrshi poslove menadzhera, mjere se efekti i kvalitet rada, vrshi se nagradjivanje zaposlenih prema uchinku i sl.
|
|
Organi u jedinicama lokalne samouprave su predstavnichki, izvrshni i sudski. Postoji podjela, ravnotezha i uzajamna kontrola lokalnih vlasti. Predstavnichki organ (skupshtina, savjet, vijec'e) ”vodi politiku”, donosi odluke i druge propise kojima se reguliraju odnosi u lokalnoj zajednici. Izvrshni organ je kolektivno tijelo koje obavlja funkciju lokalne vlade i mozhe se nazivati: izvrshno vijec'e, izvrshni odbor itd. Inokosni izvrshni organ je nachelnik (gradonachelnik), mada se negdje zove i predsjednik skupshtine, a negdje uopc'e i ne postoji On je ”analogan” funkciji predsjednika na nivou drzhave. Zavisno od tipa politichkog sistema i znachaja izvrshne vlasti (predsjednichki-parlamentarni sistemi) i gradonachelnik mozhe da bude jak (biran direktno) i slab (biran na opc'im izborima prema istoj proceduri kao i ostali chlanovi predstavnichkog tijela). Negdje ga imenuje shef izvrshne vlasti drzhave (kralj, kraljica u ustavnim monarhijama), shto je sluchaj s gradonachelnikom Haga, a negdje se on ”rotira” od sedmice do sedmice (prvi medju jednakim). U jedinici lokalne samouprave postoje i organi uprave (sluzhbe za upravu) koje mogu obavljati upravne poslove iz nadlezhnosti jedinice lokalne samouprave, a mogu obavljati i delegirane upravne poslove visheg nivoa vlasti. Sudski organi vlasti u jedinici lokalne samouprave (na pr. opc'inski sudovi) su drzhavni organi, ali u toj jedinici mogu postojati i neki ”kvazisudski” organi, kao organi lokalne zajednice (mirovna vijec'a, arbitrazhe, pa i ombdusman).
Danas se kao veoma vazhan mehanizam funkcioniranja lokalne samouprave pojavljuje gradski menadzher koji je personifikacija profesionalizacije lokalne vlasti. Menadzher podstiche ekonomski razvoj, poduzetnichko ponashanje i formiranje privatno-javnih aranzhmana i partnerstava radi osiguranja raznovrsnih lokalnih usluga. On je imenovano lice i ta funkcija doprinosi kako vec'oj efikasnosti rada, tako i demokratizaciji rada lokalnih vlasti.
U svakom sistemu lokalne samouprave postoje pomenuti organi. Njihovi odnosi mogu biti veoma razlichiti, pa iz tog razloga, postoje razlichiti aranzhmani, odnosno modeli organizacije lokalne vlasti. Pojednostavljeno kazano najcheshc'i modeli su: komisioni (francuski), slab gradonachelnik – vijec'e model i gradski menadzher model.
Predstavnichki organi shto smo vec' istakli donose normativna akta kojima se reguliraju odnosi iz nadlezhnosti lokalne vlasti. Ovi organi se biraju na opc'im, neposrednim i tajnim izborima poznatim kao lokalni izbori. Odnos izmedju broja poslanika u ovim tijelima i gradjana koji ih biraju (i mogu biti birani) ukazuje na stepen posrednosti demokratije. U velikim gradovima ta posrednost je posebno izrazhena, iz razloga velikog broja stanovnika grada, ali i iz razloga ne tako brojnih predstavnichkih tijela.
(nastavlja se)
|
|
Zadnja izmjena: 2005-12-29
ISSN 0350-6517
Copyright © 1995-2008 Chasopis Most · Mostar · Bosna i Hercegovina
Design by © 1998-2008 Haris Tucakovic' · Sweden
|
|