|
Nije poznato da jedan grad na nashim shirim prostorima ima srpsko pravoslavno groblje sa tolikim brojem spomenika sa natpisima iz XVII i XVIII vijeka kao shto je sluchaj sa Mostarom. Ako znamo da je veliki broj spomenika unishten zubom vremena, a narochito onih nastalih u XVII i XVIII vijeku, mozhe se zakljuchiti da su mostarski Srbi u gradu bili brojniji i da je prosvijec'enost tog svijeta bila na vec'em nivou nego shto danas znamo. Razloge za ovu pojavu bez dubljeg istrazhivanja teshko je objasniti. Nec'e se pogrijeshiti ako se kazhe da je mostarska sredina davno bila duhovno razvijenija i da se njena drushtvena i kulturna svijest uzdizala do samobitnosti, odnosno da se ispoljavala potpunije nego shto se to u istoriji zna. Zato ne chudi shto se na takvim korijenima razvila i kulturna renesansa Mostara u XIX vijeku.
Predpostavlja se sa puno razloga da su srpsko pravoslavna groblja nastala znatno ranije nego shto to kazuju ochuvani nadgrobnici. Postoji izvjestan broj spomenika bez natpisa u obliku krsta koji su klesani u kamenu sigashu. Njihova forma je vrlo arhaichna i dosta Liche na krstolike stec'ke. Oni su prisutni narochito na groblju Bjelushine za koje se vjeruje da je najstarija nekropola i da je zasnovan najkasnije u XVI vijeku. Na ovom groblju, nazhalost, nisu vrshena arheoloshka iskopavanja koja bi sigurno pruzhila odredjenije podatke o njegovoj starosti. Arheoloshka ispitivanja trebalo bi obaviti, shto bi prevashodno bio zadatak Zavoda za zashtitu spomenika kulture Mostara. Time bi se dobila potpunija slika o njegovoj starosti.
Ne zanemarujuc'i klesarske, a u nekim sluchajevima i prave plastichno-skulptoralne vrijednosti spomenika, od najvec'eg su znachaja natpisi sa mnoshtvom podataka koji mogu biti dragocjeni za buduc'a prouchavanja mnogih pitanja o Mostaru a posebno o mostarskim Srbima. Za istrazhivanje porijekla stanovnishtva, njegove brojnosti, starosti pojedinih porodica, njihovom raslojavanju, zatim za prouchavanje migracionih kretanja, ekonomskih i socijalnih promjena i ispitivanja drugih fenomena socioloshkih, etnografskih, vjerskih, lingvistichkih i drugih, natpisi na grobovima su nezamjenljiv, dragocijen i pouzdan izvor podataka.
Pazhnju zasluzhuju spomenici kao zanimljive klesarske tvorevine njihovih majstora i autora. Nikakvih, za sada, podataka o autorima nema. Ni na jednom spomeniku majstor nije ostavio podatke o sebi. U dosadashnjem prouchavanju starih zanata, malo je uchinjeno u pravcu, saznanja o vjeshtinama kamenorezaca i klesara koji su radili nadgrobnike. Sudec'i po ljepoti spomenika i obiljezhja na njima koji su klesani i urezivani, sigurno je da su njihovi majstori bili vjeshti i pismeni. Stariji spomenici su klesani i radjeni jednostavnije od kamena sige i pjeshchara, a mladji od mladjeg krechnjaka i kod njih je prisutno klesarstvo vec'eg umjetnichkog dometa, koje se odlikuje dekorativnoshc'u i plastishnoshc'u.
Za prouchavanje jezika i pisma kojim su se kamenoresci, klesari i donatori sluzhili, nadgrobnici su dragocijeni dokumenti. Za struchnjake koji prouchavaju istoriju srpskog jezika i c'irilijske paleografe, u toj obilnoj gradji mogu se otkriti bezbrojni podaci i dokazi o razvoju jezika i c'irilichnog pisma na ovim prostorima. Natpisi jasno pruzhaju moguc'nost uvida u uticaj crkvenoslovenskog i ruskoslovenskog jezika na svojevrsnu transformaciju u narodni jezik, koji se odlikovao chistoc'om govornog i pismenog iskaza. Epitafi su autentichni izvori, vazhni za izuchavanje kulturnih i prosvjetnih prilika o vremenu koje je proshlo, ne samo u Mostaru nego shire u Hercegovini. Zato je briga o njihovom chuvanju obaveza nashih i buduc'ih generacija.
Tridesetogodishnja Stanic'eva uporna istrazhivanja, jedinstvena su po metodologiji i neponovljiva. Neponovljiva su iz najmanje dva razloga. Prvo shto je on uochio da prilikom svakog njegovog izlaska na teren neki od ranije obradjenih i snimljenih nadgrobnika su oshtec'eni ili ih nema. Tako su, radi ljudske nemarnosti, trajno izgubljeni za daljnja istrazhivanja. Drugo, shto su u toku posljednjeg rata, mnoga groblja oshtec'ena pa i stara srpska groblja u Mostaru. Sadashnja nebriga odgovarajuc'ih institucija o starim grobljima, a posebno pravoslavnim vishe je nego vidljiva. Narochito je stradalo i ostalo nezashtic'eno staro groblje Bjelushine. Ono je u toku rata ostalo potpuno bez rastinja i ograde. Rastinje i ograda u druga dva stara groblja djelimichno je obnovljeno, ali na Bjelushinskom nishta nije uradjeno na obnovi. Po groblju i van njega razbacani su nadgrobni spomenici. Ono je izlozheno eroziji zemljishta usljed divlje stambene izgradnje neposredno uz njegovu ogradu. Vec' vishe decenija niko se ne sahranjuje u ovo groblje. Najvec'i broj sahranjenih u ovo groblje nema potomke, ali sveukupna zapushtenost groblja pokazuje i veliku nebrigu malobrojnih zhivih potomaka.
U zhelji da ukazhu na potrebu hitne zashtite Starog bjelushinskog groblja u posljednju godinu dana pojedinci su kontaktirali sa Zavodom za zashtitu spomenika kulture grada i Gradskom upravom, institucijama koje treba da vode brigu i o ovom groblju. Moramo nazhalost da konstatujemo da ove institucije nisu pokazale interes i bilo shta poduzele ua zashtiti od propadanja i unishtenja groblja. Ovakav odnos posebno chudi kad se zna da se u nashem gradu jedino stara srpska groblja, zbog svoje vrijednosti, nalaze na listi zashtic'enih spomenika kulturne bashtine Bosne i Hercegovine. Mali interes da ukazhu na zashtitu grobalja pokazala su i sredstva informisanja, a nazhalost nikakav udruzhenja (”Prosvjeta”, Srpsko gradjansko vijec'e) i javni radnici u gradu koji nose predznak srpski.
Ako ovaj skromni prilog probudi savjest kod onih koji imaju obavezu da se brinu o spomenichkoj bashtini u gradu, da se angazhuju na zashtiti ne samo Bjelushinskog groblja nego i svih ostalih, onda c'e svoje znachenje imati i Shantic'evi stihovi:
I kad nam mushke uzmete zhivote,
Grobovi nashi boric'e se s vama!
|